әлеуметтік өмірді бейнелеу, түсіндіру, ұғындыру білімдерін қалыптастырып, әлеуметтік зерттеу теориясын, әдістемесін, әдісін, талдау тәсілін жасап, қоғамның даму мәселелерін шешеді. Әлеуметтік өмір туралы әр түрлі деңгейде теориялық қорытындылар жасалады. әлеуметтік өмірді бейнелеу, түсіндіру, ұғындыру білімдерін қалыптастырып, әлеуметтік зерттеу теориясын, әдістемесін, әдісін, талдау тәсілін жасап, қоғамның даму мәселелерін шешеді. Әлеуметтік өмір туралы әр түрлі деңгейде теориялық қорытындылар жасалады.
Кең мағынада – ерекше әлеуметтік құрылымды да, мәдени-тарихи және саяси жүйені де, бір мүддеге біріккен адамдарды да және т.б. білдіруі мүмкін. Кең мағынада – ерекше әлеуметтік құрылымды да, мәдени-тарихи және саяси жүйені де, бір мүддеге біріккен адамдарды да және т.б. білдіруі мүмкін.Тар мағынада – құрылымдық және генетикалық құрылымдағы: а) қатынас типі (тек, түр, т.б.)б) белгілі бір тұтастықтың салыстырмалы түрде алынғандығы дербес элементі (аспектісі, сәті)
Қоғам Қоғам Әлеуметтік – а) болып жатқан процестермен салыстырғанда әлеуметтік ұғым қоғам ұғымымен бірдей, б) қоғамдық қатынастардың бір түрі.Социология категорияларының басым көпшілігі қоғамдық және басқа ғылым ұғымдарын “әлеуметтік” түсінігімен біріктіру арқылы жасалады.
Оның негізгі элементтері мыналар: 1.Бір-бірімен өзара әрекеттесуші индивидтер 2.Әлеуметтік топтар 3.Әлеуметтік институттар Оның негізгі элементтері мыналар: 1.Бір-бірімен өзара әрекеттесуші индивидтер 2.Әлеуметтік топтар 3.Әлеуметтік институттар
Этноәлеуметтік бірлестік (тайпа, халық, ұлт) Этноәлеуметтік бірлестік (тайпа, халық, ұлт)Әлеуметтік-демографиялық (ерлер, әйелдер, балалар, жастар, зейнеткерлер)Әлеуметтік территориялық (қала, ауыл, әртүрі аймақтар мен аудан халықтар)Әлеуметтік таптық Әлеуметті кәсіптік Т.б.
Өзінің мәні Өзінің мәні Қызмет атқару механизміӘрекет ету ұзақтығы
Бүкіл қоғамның дамуын сипаттайтын заңдар мен оның жекелеген бірлестіктерінің, институттарының, топтарының, т.б. дамуын көсететін заңдар Бүкіл қоғамның дамуын сипаттайтын заңдар мен оның жекелеген бірлестіктерінің, институттарының, топтарының, т.б. дамуын көсететін заңдарБір тарихи (формациялық) кезеңде қызмет ететін заңдарӘлеуметтік заңдар механизмі мен көрініс беру түрлеріне қарай динамикалық және статикалық
Теориялық-танымдық Теориялық-танымдықСипаттамалықПрактикалықАқпараттық БолжамдықДемографиялықПсихологиялықИнтеракционды (анг. Inter-байланыс)
француз философы, әлеуметтанушысы, философиядағы позитивизм мектебінің негізін қалаушы. Ол «әлеуметтану» терминін ғылыми қолданысқа алғаш рет енгізген. Әлеуметтану басқа да ғылымдар сияқты бақыланатын әлеуметтік құбылыстарды зерттеумен айналысады. француз философы, әлеуметтанушысы, философиядағы позитивизм мектебінің негізін қалаушы. Ол «әлеуметтану» терминін ғылыми қолданысқа алғаш рет енгізген. Әлеуметтану басқа да ғылымдар сияқты бақыланатын әлеуметтік құбылыстарды зерттеумен айналысады.
Социология ғылымының пайда болуы Огюст Конт есімімен байланысты. Ол батыс қоғамындағы позитивтік философияның негізін салушы болды. Оның әлеуметтанулық ойлары 1830-1842 жылдары жарық көрген алты томдық “Позитивтік философия курсы” еңбегінде баяндалған. Ғалым осы еңбектің 3-томында алғаш рет “әлеуметтік физика” деген ұғымды енгізеді және қоғамдық-ғылыми негізде зерттеу мақсатын қояды. Социология ғылымының пайда болуы Огюст Конт есімімен байланысты. Ол батыс қоғамындағы позитивтік философияның негізін салушы болды. Оның әлеуметтанулық ойлары 1830-1842 жылдары жарық көрген алты томдық “Позитивтік философия курсы” еңбегінде баяндалған. Ғалым осы еңбектің 3-томында алғаш рет “әлеуметтік физика” деген ұғымды енгізеді және қоғамдық-ғылыми негізде зерттеу мақсатын қояды.
Әлеуметтік статика (әлеуметтік жүйенің өмір сүру жағдайы мен оның қызмет ету заңдылықтарын зерттейді) Әлеуметтік статика (әлеуметтік жүйенің өмір сүру жағдайы мен оның қызмет ету заңдылықтарын зерттейді) Әлеуметтік динамика (әлеуметтік жүйенің өзгеру және даму заңдылықтарын зерттейді)
Бірншісі – қоғамтануда ғылыми тәсілді қолдану болса; Екіншісі - әлеуметтік реформаларды жасауда іс жүзінде ғылымды қолдану идеясы. Ғылыми білім қоғамның дұрыс дамуы үшін қызмет ететініне Конт кәміл сенді.
Огюст Конт қоғамды тірі организммен салыстыра отырып, оны әртүрлі органдар құрастырады және олардың әрқайсысы белгілі қызмет атқарады деп көрсетеді. Демек, бір органның қызметін бүкіл организм жүйесінен бөліп алып қарауға болмайтыны сияқты, қоғамдық жүйеде де оның бір құрылымдық элементінің қызметін қоғамдық бүтіннен тыс қарастыруға болмайтындығын айтады. Бүтін мен бөлек арасындағы диалектикалық байланыста немесе қоғам мен адамның сондай қатынасында, Конт үшін басты нәрсе қоғам болып есептеледі. Себебі, адам өзінің әлеуметтік табиғатын анықтайтын қоғам деп көрсетеді. Огюст Конт қоғамды тірі организммен салыстыра отырып, оны әртүрлі органдар құрастырады және олардың әрқайсысы белгілі қызмет атқарады деп көрсетеді. Демек, бір органның қызметін бүкіл организм жүйесінен бөліп алып қарауға болмайтыны сияқты, қоғамдық жүйеде де оның бір құрылымдық элементінің қызметін қоғамдық бүтіннен тыс қарастыруға болмайтындығын айтады. Бүтін мен бөлек арасындағы диалектикалық байланыста немесе қоғам мен адамның сондай қатынасында, Конт үшін басты нәрсе қоғам болып есептеледі. Себебі, адам өзінің әлеуметтік табиғатын анықтайтын қоғам деп көрсетеді.
Огюст Конт қоғамды әртүрлі құрылымдық эелементтерге бөле отырып, жанұяны, мемлекет және дінді қоғамдағы органикалық бірлік пен ынтымақты қамтамасыз етудегі маңызды элементтер ретінде ерекше бөліп алып көрсетеді. Ол қоғамды құрайтын бастапқы еденица индивид емес, ең алдымен жанұя деп есептейді. Оның пікірінше, адамда “әлеуметтік бастамалар” немесе “қоғами қасиеттер” болғанымен, адамда табиғатынан көбінесе эгоистік қасиеттер басым болып келеді. Огюст Конт қоғамды әртүрлі құрылымдық эелементтерге бөле отырып, жанұяны, мемлекет және дінді қоғамдағы органикалық бірлік пен ынтымақты қамтамасыз етудегі маңызды элементтер ретінде ерекше бөліп алып көрсетеді. Ол қоғамды құрайтын бастапқы еденица индивид емес, ең алдымен жанұя деп есептейді. Оның пікірінше, адамда “әлеуметтік бастамалар” немесе “қоғами қасиеттер” болғанымен, адамда табиғатынан көбінесе эгоистік қасиеттер басым болып келеді. О.Конттың пікірнше, жанұяның басты қызметінің бірі – жас ұрпақ альтуризм рухында тәрбиелеу болып табылады. Демек, жанұя адамдағы тура бітетін эгоистік, өзімшілдік қасиеттерді жоя біледі деп көрсетеді.
Мемлекет – Конттың түсінігінше, қоғамдық реттілікті орнатушы, “қоғамдық рухты” көрсетуші болып табылады. Сондай – ақ, мемлекет қоғамдағы бірлік үшін күресіп, ортақ идеяның бұзылуына жол бермейді. Онсыз қоғамдық прогресс жоқ деген Конт. Сондықтан қоғамдық тәртіпті сақтау, мемлекетке бағыну, оның құзырын қадірлеу әрбір адамның басты міндеті болып табылады. Мемлекет – Конттың түсінігінше, қоғамдық реттілікті орнатушы, “қоғамдық рухты” көрсетуші болып табылады. Сондай – ақ, мемлекет қоғамдағы бірлік үшін күресіп, ортақ идеяның бұзылуына жол бермейді. Онсыз қоғамдық прогресс жоқ деген Конт. Сондықтан қоғамдық тәртіпті сақтау, мемлекетке бағыну, оның құзырын қадірлеу әрбір адамның басты міндеті болып табылады. Огюст Конт діннің құзырын ерекше қояды. Яғни діни наным-сенім қоғамдағы әлеуметтік татулық пен бірліктің ірге тасы деп біледі. Егер дінге сенім бұзылса, әлеуметтік байланыс бұзылатын болған.
Герберт Спенсер
Огюст Конт негізін қалаған әлеуметтану ғылымын одан әрі ағылшын ғалымы Герберт Спенсер дамытты. Жас кезінен ғылым жолына түскен темір жол инженері Г.Спенсер Ч.Дарвиннің эволюциялық теориясының ықпалымен көптеген эмпирикалық зерттеу жүргізе отырып, қоғамның барлық салаларының мәнін осы эволюциялық үрдіс тұрғысында түсіндіреді. Оның әлеуметтануының маңызды жағы - әмбебап эволюция заңы. Бұл заң бойынша, эволюция – дамудың қайнар көзі, басқаша айтқанда, Г.Спенсер биологиялық организм мен әлеуметтік организмнің арасындағы заңдылыққа талдау жасады.Оның пікірінше, биологиялық организм сияқты қоғам жай формадан күрделі формаға кезеңдер бойынша даму эволюциясын жүзеге асырады. Ғалым қоғамды ерекше дискретті, яғни “қоғам мен оның бөліктері өзара байланысты болады” дейді. Огюст Конт негізін қалаған әлеуметтану ғылымын одан әрі ағылшын ғалымы Герберт Спенсер дамытты. Жас кезінен ғылым жолына түскен темір жол инженері Г.Спенсер Ч.Дарвиннің эволюциялық теориясының ықпалымен көптеген эмпирикалық зерттеу жүргізе отырып, қоғамның барлық салаларының мәнін осы эволюциялық үрдіс тұрғысында түсіндіреді. Оның әлеуметтануының маңызды жағы - әмбебап эволюция заңы. Бұл заң бойынша, эволюция – дамудың қайнар көзі, басқаша айтқанда, Г.Спенсер биологиялық организм мен әлеуметтік организмнің арасындағы заңдылыққа талдау жасады.Оның пікірінше, биологиялық организм сияқты қоғам жай формадан күрделі формаға кезеңдер бойынша даму эволюциясын жүзеге асырады. Ғалым қоғамды ерекше дискретті, яғни “қоғам мен оның бөліктері өзара байланысты болады” дейді.
Бейорганикалық БейорганикалықОрганикалық Үстіңгі органикалық – бұл социология пәні
Г.Спенсер тірі организмдердің жүйке жүйесін мемелекеттік басқару мекемелерінің қызметімен теңестіреді. Г.Спенсер қоғам мен организм арасында кейбір ерекшеліктер туралы,ой-пікір қозғады. Мысалы, қоғамдағы адам (индивид) қоғамнан біршама тәуелсіз тұрады, ал, организмнің бөліктер мен элементтері оның тұтастығын құрайды, оған тәуелді. Қоғамда, керісінше, тұтастық өзінің бөліктерінің, игілігі үшін өмір сүреді. Г.Спенсердің бұл ойлары қоғамды бір жүйе деп қарауға мүмкіндік беретіндей жол ашты. Г.Спенсер тірі организмдердің жүйке жүйесін мемелекеттік басқару мекемелерінің қызметімен теңестіреді. Г.Спенсер қоғам мен организм арасында кейбір ерекшеліктер туралы,ой-пікір қозғады. Мысалы, қоғамдағы адам (индивид) қоғамнан біршама тәуелсіз тұрады, ал, организмнің бөліктер мен элементтері оның тұтастығын құрайды, оған тәуелді. Қоғамда, керісінше, тұтастық өзінің бөліктерінің, игілігі үшін өмір сүреді. Г.Спенсердің бұл ойлары қоғамды бір жүйе деп қарауға мүмкіндік беретіндей жол ашты.
Г.Спенсердің қоғамды организммен теңестіруі қоғамды іштей үш жүйелес салаға бөлуге әкеледі. Олар: 1) қолдаушы, 2) материалдық игілікті өндіру көзіне (экономикаға), 3) қоғамның жеке бөліктерінің арасындағы байланыс, қатынастарды анықтау, қоғамдағы еңбектің бөлінуін реттеп тұрушы және жеке бөліктердің тұтасқа бағынуын реттеу (мемлекеттік өкімет) болды. Г.Спенсердің қоғамды организммен теңестіруі қоғамды іштей үш жүйелес салаға бөлуге әкеледі. Олар: 1) қолдаушы, 2) материалдық игілікті өндіру көзіне (экономикаға), 3) қоғамның жеке бөліктерінің арасындағы байланыс, қатынастарды анықтау, қоғамдағы еңбектің бөлінуін реттеп тұрушы және жеке бөліктердің тұтасқа бағынуын реттеу (мемлекеттік өкімет) болды.
Спенсер қоғамның әлеуметтік құрылымын талдай келе, әлеуметтік институттардың 6 тұрпатын атап көрсеткен. Оларға туыстық, білім, саяси, шіркеу, кәсіби және өндірістік тұрпаттар жатады. Өзінің еңбектерінде әлеуметтік институттардың эволюциясын зерттеген. Спенсер қоғамның әлеуметтік құрылымын талдай келе, әлеуметтік институттардың 6 тұрпатын атап көрсеткен. Оларға туыстық, білім, саяси, шіркеу, кәсіби және өндірістік тұрпаттар жатады. Өзінің еңбектерінде әлеуметтік институттардың эволюциясын зерттеген.
XIX ғасырдағы әлеуметтанулық ой-пікірлердің орталығы Батыс Еуропа болды. Осы кезеңде әлеуметтанудың дамуына неміс ойшылдары Карл Маркс (1818-1883) және Фридрих Энгельс өз үлестерін қосты. Олар “ қоғам өзіне тән қоғамдық қатынастар жүйесіне, материалдық өндіріске, саясат пен өзге де институттардың адам қызметінің мазмұны арқылы қалыптасып дамуына ықпал жасайды” дейді, яғни дербестікті әлеуметтік дамуға жеткізу маркстік әлеуметтанудың маңызды принципіне айналды. Бұдан тарихты материалдық тұрғыда түсіну шығады. XIX ғасырдағы әлеуметтанулық ой-пікірлердің орталығы Батыс Еуропа болды. Осы кезеңде әлеуметтанудың дамуына неміс ойшылдары Карл Маркс (1818-1883) және Фридрих Энгельс өз үлестерін қосты. Олар “ қоғам өзіне тән қоғамдық қатынастар жүйесіне, материалдық өндіріске, саясат пен өзге де институттардың адам қызметінің мазмұны арқылы қалыптасып дамуына ықпал жасайды” дейді, яғни дербестікті әлеуметтік дамуға жеткізу маркстік әлеуметтанудың маңызды принципіне айналды. Бұдан тарихты материалдық тұрғыда түсіну шығады. К.Маркстың негізгі еңбегі – “Капитал”. Ол бұл еңбегінде экономикалық-әлеуметтік принциптер бойынша қоғамды таптарға бөлу идеясын тұжырымдады.
Эмиль Дюркгейм (1858-1917) - әлеуметтану ғылымын дамытуға елеулі үлес қосқан француз әлеуметтанушысы. Оның пікірлері “Қоғамдық еңбек бөлінісі” және “Әлеуметтанулық әдістің ережелері” еңбектерінде тұжырымдалды. Ол әлеуметтанудың ғылыми әдістерін дайындауды қолдаушылардың бірі болды. Қоғамдық процесстерді түсіндіруде қатаң логикалық әдістің сақталуын ұсынды.Ойшыл қоғамды зерттеуде функционалдық талдауды маңызды әдіс деп көрсетті. Оның пікірінше, әлеуметтану - әлеуметтік факторлар туралы ғылым. Э. Дюркгейм “адамның дамуы мен қызметі әлеуметтік нормалар мен заңдардың ықпалымен жүреді” дейді. Эмиль Дюркгейм (1858-1917) - әлеуметтану ғылымын дамытуға елеулі үлес қосқан француз әлеуметтанушысы. Оның пікірлері “Қоғамдық еңбек бөлінісі” және “Әлеуметтанулық әдістің ережелері” еңбектерінде тұжырымдалды. Ол әлеуметтанудың ғылыми әдістерін дайындауды қолдаушылардың бірі болды. Қоғамдық процесстерді түсіндіруде қатаң логикалық әдістің сақталуын ұсынды.Ойшыл қоғамды зерттеуде функционалдық талдауды маңызды әдіс деп көрсетті. Оның пікірінше, әлеуметтану - әлеуметтік факторлар туралы ғылым. Э. Дюркгейм “адамның дамуы мен қызметі әлеуметтік нормалар мен заңдардың ықпалымен жүреді” дейді.
Э.Дюркгейм қоғамдық өмірде болатын құбылыстарды индивидуалдық және психологиялық тұрғыдан түсіндіруге қарсы шықты. Бұл көзқарастар бойынша адамның мінез-құлқы мен жалпы тарихи процесті саналы түрде ұғыну, психологиялық факторлар , яғни адамдардың әуестігі, талаптануы және мүдделері негізгі рөл атқарады. Э.Дюркгейм қоғамдық өмірде болатын құбылыстарды индивидуалдық және психологиялық тұрғыдан түсіндіруге қарсы шықты. Бұл көзқарастар бойынша адамның мінез-құлқы мен жалпы тарихи процесті саналы түрде ұғыну, психологиялық факторлар , яғни адамдардың әуестігі, талаптануы және мүдделері негізгі рөл атқарады.
Э.Дюркгейм әлеуметтанудың ғылыми әдістерін дайындауды қолдаушылардың бірі болды. Мұндай әдіс кезінде байыптылық, яғни қоғамдық өмірдегі құбылыстарды түсіндіруде қатаң логикалық әдіс сақталу керек, дейді ол. Өзіне деңгейлердің негізін алғанда қоғам дамуы туралы ойша, дерексіз теориялар жасауға көп көңіл бөлінгенін және олардың әлеуметтік факторларды зерттейтін ғылыми әдіс әзірлеумен аз айналысқанын айта келіп, әлеуметтанудың әдісін дайындауды қолға алады.Оның пікірінше әлеуметтану – әлеуметтік факторлар туралы ғылым.Бұл дегеніміз- адамдардың ұжымдық санасы қалыптастырған саяси , құқық, мораль, діни және басқа да идеялар, нормалар мен құндылықтар және жекелеген индивидтерді осы идеялар, нормалар мен құндылықтарға сәйкес қалыптастыруға мәжбүр етушілік. Э.Дюркгейм әлеуметтанудың ғылыми әдістерін дайындауды қолдаушылардың бірі болды. Мұндай әдіс кезінде байыптылық, яғни қоғамдық өмірдегі құбылыстарды түсіндіруде қатаң логикалық әдіс сақталу керек, дейді ол. Өзіне деңгейлердің негізін алғанда қоғам дамуы туралы ойша, дерексіз теориялар жасауға көп көңіл бөлінгенін және олардың әлеуметтік факторларды зерттейтін ғылыми әдіс әзірлеумен аз айналысқанын айта келіп, әлеуметтанудың әдісін дайындауды қолға алады.Оның пікірінше әлеуметтану – әлеуметтік факторлар туралы ғылым.Бұл дегеніміз- адамдардың ұжымдық санасы қалыптастырған саяси , құқық, мораль, діни және басқа да идеялар, нормалар мен құндылықтар және жекелеген индивидтерді осы идеялар, нормалар мен құндылықтарға сәйкес қалыптастыруға мәжбүр етушілік.
Макс Вебер (1864-1920) өзінің “Протестанттық этика және капитализм рухы” еңбегінде капитализмнің табиғаты мен тарихына талдау жасайды. Ол: “Капитализм, біріншіден, жинақталған мәнінде ұтымды дамуды білдіреді, екіншіден, қоғамдық өмірде тап күресі маңызды орын алмайды, үшіншіден, объективті әлеуметтік заңдар, әрекетті саласынан тыс қалыптасушы социализм қоғамдық дамудың шамадан тыс бюрократтануына әкеледі”,-дейді. Макс Вебер (1864-1920) өзінің “Протестанттық этика және капитализм рухы” еңбегінде капитализмнің табиғаты мен тарихына талдау жасайды. Ол: “Капитализм, біріншіден, жинақталған мәнінде ұтымды дамуды білдіреді, екіншіден, қоғамдық өмірде тап күресі маңызды орын алмайды, үшіншіден, объективті әлеуметтік заңдар, әрекетті саласынан тыс қалыптасушы социализм қоғамдық дамудың шамадан тыс бюрократтануына әкеледі”,-дейді. М.Вебер идеология қоғамда жетекші рөл атқаратынына тоқталып, дін рационалдықтың қалыптасуына ықпал етеді дейді. Рационализация – бүкіл әлемдік тарихи процесс, оның негізінде шаруашылықты жүргізу, экономика мен саясатты басқару әдісі оңтайланады.
М. Вебер өзінің әлеуметтану зерттеулерінде түсіну, ұғыну әдістеріне көп көңіл аударуына байланысты, оның әлеуметтану теориясы “түсіну, ұғыну теориясы” деп аталынды. М. Вебер өзінің әлеуметтану зерттеулерінде түсіну, ұғыну әдістеріне көп көңіл аударуына байланысты, оның әлеуметтану теориясы “түсіну, ұғыну теориясы” деп аталынды. Осыған орай ол нақтылы өмірге сәйкес методологиялық, логикалық жалпы ұғымдарды қалыптастырды. Бұл оның “идеалды типтер” әдісіне жақсы көрінеді. М. Вебердің пікірінше, идеалды тип (яғни, адалдықтың үлгісі шығармашылық қиял, елес жемісі.) ол зерттелетін маңызды құбылыстарды адамның ой-пікірі мен идеализациясы (яғни, асыра дәріптеушілік, шындыққа теориялық бейнелеу – А.И.) негізінде жасалады. Идеалды тип дегеніміз, ол объективтік эмпирикалық (яғни, тәжірибелік) шын,дықты бейнелеу емес, бұл зерттеуші ғалымның ойлауының, ой-пікірінң жемісінің теориялық құрылымы (яғни, идеясы). Идеалды тип зерттеушінің нақты материалды жүйелеп реттеудің бейне-кестесі. Идеалды типтік құрылымдар – бұл қажетті құбылыстар мен процестердің жалпы түйінді ұғымдары. Мысалы, “капитализм, “экономикалық адам”, “дін”, “хрестиандық”, т.б. М. Вебердің идеалдық типтерді осындай ұғымдар арқылы түсіндіруі оның “түсіну әлеуметтану” ілімінің негізі блып есептеледі. Осыларға сәйкес әлеуметтану өзінің шығу көзін, қалыптасу негізін адамның немесе адамдар тобының мінез-құлқынан бастауы қажет. Адам мінез-құлқын зерттеу әлеуметтанушыны әр уақытта қызықтарып отырады, өйткені әрбір адам өзінің тәртібіне, іс-әрекетіне белгілі бір мағына, мән береді, оны түсінуге тырысады. Осыған орай, әлеуметтану “түсіну” ғылымына айналады.
Дүниежүзілік әлеуметтану ғылымының дамуына ресейлік әлеуметтанушылар да өз үлесін қосты. Дүниежүзілік әлеуметтану ғылымының дамуына ресейлік әлеуметтанушылар да өз үлесін қосты. Олар түрлі әлеуметтану бағыттарын қалыптастырды. Географиялық идеядағы бағыт географ ғалым және әлеуметтанушы Л.И.Мечниковтің еңбектерінде баяндалды. Ол “Өркениет және ұлы тарихи өзендер” еңбегінде әлеуметтануды нақты ғылыми пәнге айналдыруды ұсынды. Ол үшін қоғамның шынайы заңдарын тұжырымдау және әлеуметтік прогресс заңдарын анықтау қажет болды. Қоғамдық прогресс идеясы Л.И.Мечниковтің тұжырымдамасында маңызды мәнге ие.
П.Л.Лавров “Тарихи хаттар” еңбегінде субъективизм туралы көзқарасын баяндады. Оның түсінігінде, әлеуметтану - өз бетінше өмір сүрушілердің арасындағы ынтымақтастықтың көріну, күшею және әлсіреу формаларын зерттейтін саналы органикалық ғылым. Ол әлеуметтану басқа ғылымдармен байланысты болуы керек деп санады. П.Л.Лавров “Тарихи хаттар” еңбегінде субъективизм туралы көзқарасын баяндады. Оның түсінігінде, әлеуметтану - өз бетінше өмір сүрушілердің арасындағы ынтымақтастықтың көріну, күшею және әлсіреу формаларын зерттейтін саналы органикалық ғылым. Ол әлеуметтану басқа ғылымдармен байланысты болуы керек деп санады.
XIX ғасыр аяғындағы Ресей әлеуметтануы марксистік бағыттың таралуымен белгілі. Оның көрнекті өкілдері Г.В.Плеханов және В.И.Ленин болды. Г.В.Плеханов реформаға дейінгі Ресейдің қоғамдық дамуына баға берудегі Ресей халықшылдарының субъективті көзқарастарын сынға алды. Марксизмнің тарихты материалистік тұрғыда түсіндіру идеясын дамытты. Тұлға мен халық бұқарасының тарихтағы арасалмағы туралы мәселесін көтерді. Оның пікірінше, тарихи дамуда жеке адам емес, бұқара халық шешуші рөлге ие. Бірақ ол тұлғаның тарихтағы рөлін жоққа шығарған жоқ. XIX ғасыр аяғындағы Ресей әлеуметтануы марксистік бағыттың таралуымен белгілі. Оның көрнекті өкілдері Г.В.Плеханов және В.И.Ленин болды. Г.В.Плеханов реформаға дейінгі Ресейдің қоғамдық дамуына баға берудегі Ресей халықшылдарының субъективті көзқарастарын сынға алды. Марксизмнің тарихты материалистік тұрғыда түсіндіру идеясын дамытты. Тұлға мен халық бұқарасының тарихтағы арасалмағы туралы мәселесін көтерді. Оның пікірінше, тарихи дамуда жеке адам емес, бұқара халық шешуші рөлге ие. Бірақ ол тұлғаның тарихтағы рөлін жоққа шығарған жоқ.
XX ғасырдың әлеуметтануы 20-30 жылдардан бастап 2010 жылға дейінгі уақытты қамтиды, яғни, қоғамның индустриализм кезеңіне қадам басқан кезінен басталады. Әлеуметтанудың даму кезеңдеріне сәйкес сол кезеңдерді сипаттайтын және кеңінен танымал болған бағыттар қалыптасты: XX ғасырдың әлеуметтануы 20-30 жылдардан бастап 2010 жылға дейінгі уақытты қамтиды, яғни, қоғамның индустриализм кезеңіне қадам басқан кезінен басталады. Әлеуметтанудың даму кезеңдеріне сәйкес сол кезеңдерді сипаттайтын және кеңінен танымал болған бағыттар қалыптасты: - эмпиризм бағыты (1920-1940 жж.); - теориялық-әдістемелік құрылымдарды күшейту бағыты (1940-тың 2-жартысы-1960 ж.); - теориялық және эмпирикалық зерттеулерді біріктіру әлеуметтану дамуында жаңа тенденцияларды табуға ұмтылған бағыт (1970-2010 жж.). Жалпы, XX-XXI ғасырлар эмпирикалық әлеуметтанудың даму кезеңі болып табылады. Бұл – нақтылы әлеуметтік фактілерді жинауға және талдауға байланысты сауалнама, бақылаулар, тәжірибелер жасау сияқты әдістерді қолдану.
Қазақстанда әлеуметтік стратификация проблемаларымен М.С. Әженов, Н.А. Аитов, М.М. Тәжин, Л.М. Елизова, А.В. Майсюк, Б.Ғ. Аяған, М.С. Садырова, Л.Т. Қожамқұлова, Е.Ю. Садовская, Д.Э. Бейсенбаев және т.б. сияқты ғалымдар айналысады [33]. Қазақстанда әлеуметтік стратификация проблемаларымен М.С. Әженов, Н.А. Аитов, М.М. Тәжин, Л.М. Елизова, А.В. Майсюк, Б.Ғ. Аяған, М.С. Садырова, Л.Т. Қожамқұлова, Е.Ю. Садовская, Д.Э. Бейсенбаев және т.б. сияқты ғалымдар айналысады [33].Мысалы, М.С.Әженов, Д.Э.Бейсенбаевалардың “Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік стратификация” атты кітабында әлеуметтік стратификацияның әр түрлі теориялары қамтылады, кеңестік дәуірден кейінгі Қазақстандағы жіктелу мәселелері қарастырылады, республикада соңғы жылдарда жүріп жатқан стратификациялық процестер талданады.
Достарыңызбен бөлісу: |
