Клетканың негізгі химиялық компоненттері

Клетканың негізгі химиялық компоненттері

• Клетканың негізгі химиялық компоненттері

• Клетканың бейорганикалық заттары

• Клетканың негізгі органикалық компоненттері

гидролиз, транспирация, протеид, фермент, гормон, гемоглобин, антидене, липоид, фосфолипид, моносахарид, полисахарид

• гидролиз, транспирация, протеид, фермент, гормон, гемоглобин, антидене, липоид, фосфолипид, моносахарид, полисахарид

Клеткадағы макроэлементтер

• Клеткадағы макроэлементтер

• > 0,01 % - C, N, O, H, Na, P, Mg

• Клеткадағы микроэлементтер

• 0,01-0,000001 % - Fe, I, Zn, Сu

• Клеткадағы ультрамикроэлементтер

• < 0,000001 % - Se, Ag, Hg, Au

Бейорг. заттар:

• Бейорг. заттар:

• Су 65-80%

• Минер. Заттар 1%

• Орг. заттар:

• Белоктар 10%

• Липидтер 1-5%

• Көмірсулар 1-5%

• Нуклеин қышқылдары 1-2%

• АТФ, АДФ, АМФ 0,1-0,5%

• Витаминдер, гормондар < 0,1%

КӨМІРСУЛАР.

• КӨМІРСУЛАР.

• Формуласы Сх(Н2О)у аталуы осыдан. Үш тобы бар:

• І. Моносахаридтер – дара молекулалы көмірсулар. Екіге бөлінеді:

• пентозалар - рибоза, дезоксирибоза
• гексозалар – глюкоза, фруктоза, галактоза

ІІ. Дисахаридтер – екі молекулалы к., екі мол. арасындағы байл – гликозидті байланыс д.а.

• ІІ. Дисахаридтер – екі молекулалы к., екі мол. арасындағы байл – гликозидті байланыс д.а.

• мальтоза - екі глюкоза молекуласынан тұрады

• лактоза - галактоза мен глюкоза молекуласынан тұрады (сүт қанты)

• сахароза – фруктоза мен глюкоза молекуласынан тұрады (қамыс қанты)

ІІІ. Полисахаридтер – көп молекулалы көмірсулар.

• ІІІ. Полисахаридтер – көп молекулалы көмірсулар.

• Крахмал, гликоген, инулин, каллоза

БЕЛОКТАР (НӘРУЫЗДАР)

• БЕЛОКТАР (НӘРУЫЗДАР)

• Амин қышқылдарының тізбегінен тұратын күрделі орган. қосылыстар.

• Табиғатта а.қ. 170 түрі белгілі, оның 20-сы ғана белоктардың құрамына кіреді. Белоктардың молек.массасы өте үлкен болады: бірнеше мыңнан бірнеше млн дейін.

А.қ, арасындағы байланысты пептидті байл. д.а.

• А.қ, арасындағы байланысты пептидті байл. д.а.

• Екі а.қ. комплексі – дипептид, көп (ондаған, жүздеген) болса – полипептид.

Хим құрамы бойынша белоктар екі топқа бөлінеді:

• Хим құрамы бойынша белоктар екі топқа бөлінеді:

• 1. Жай белоктар немесе протеиндер – тек а.қ. тұрады (альбуминдер, глобулиндер, гистондар, склеропротеидтер – кератин, коллаген, эластин)

2. Күрделі белоктар немесе протеидтер – а.қ.-мен бірге простетикалық тобы болады (фосфопротеидтер – казеин, гликопротеидтер – муцин, нуклеопротеидтер – хромосома, рибосома,

• 2. Күрделі белоктар немесе протеидтер – а.қ.-мен бірге простетикалық тобы болады (фосфопротеидтер – казеин, гликопротеидтер – муцин, нуклеопротеидтер – хромосома, рибосома,

• хромопротеидтер – гемоглобин, липопротеидтер – мембрана бетінде орн.)

Атқаратын функциясына қарай белоктарды келесі топтарға жіктейді:

• Атқаратын функциясына қарай белоктарды келесі топтарға жіктейді:

• Құрылымдық б. - кератин, коллаген, эластин, вирус белогы, синовиальді б.)

• Ферменттер – трипсин, фосфотаза

• Гормондар – инсулин, глюкагон, АКТГ – адренокортикотропты гормон

Транспорттық б. – гемоглобин, миоглобин, сарысу альбумині

• Транспорттық б. – гемоглобин, миоглобин, сарысу альбумині
• Қорғаныс б. – иммуноглобулиндер, фибриноген, тромбин
• Жиырылушы б. – миозин, актин
• Қор б. – казеин, жұмыртқа альбумині, алейрон дәндері

Липидтер

• Липидтер

• Липидтер – май қышқылдары мен спирттердің эфирлері. Суда ерімейді.

• Л.-р екі топқа бөлінеді:

• Майлар – кл.-да май тамшысы күйінде болады, қор ретінде сақт.

• Май тәрізді заттар немесе липоидтар – балауыз, фосфолипидтер, стероидтар

Липидтер бірқатар маңызды қызметтер атқарады:

• Липидтер бірқатар маңызды қызметтер атқарады:

• қорек көзі
• энергия көзі
• жылу алмауына қатысады
• құрылыс материалы
• су көзі (түйенің өркешіндегі 100 гр май гидролизденсе, 107 гр су түзіл.)

зат алмасуға қатысады

• зат алмасуға қатысады
• витаминдердің еріткіші
• механикалық соққыдан қорғайды (жан., адамдағы май ұлпалары)

Су. Судың биологиялық маңызы

• Су. Судың биологиялық маңызы

• Су – кез-келген торшаның басты компоненті.

• Кл-дағы су мөлшері ағзаның қандай ортада т.е. байл. Мыс, медуза 95%, адамның эритроциттерінде 90%, сүйек кл. 20%, дененің кл. 65% , құрғақ тұқым кл. 5-10%, жапырақта 50-95%, картоп түйнегіде 75%, шырынды жемісте 95%-ке дейін.

Судың физиол.функциялары:

• Судың физиол.функциялары:

• Су – әмбебап еріткіш (су тірі клетканың көп бөлігін құрайды, сонд,хим. реакциялар сулы ортады өтеді)

• Су – тасымал құралы (қан плазма-сының 91% су; ксилема, флоэма арқ. минер. з-р ерітінді күйінде тас.)

Су – реагент (фотосинтез, гидролиз,т.б.)

• Су – реагент (фотосинтез, гидролиз,т.б.)

• Су – температуралық реттеліс құралы (транспирация, тер бөліну)

Минералды заттар

• Минералды заттар

• Негізгі қосылыстары – тұздар. Суда еріп, иондар түзеді.

• Функциялары:

• Кл.осмостық қысымын анықтайды

• Тургорды қамт. етеді (өсімдік кл)

• Мембраналық потенциалды анықтайды (жан.кл)

Су алмасуына қатысады

• Су алмасуына қатысады

• Ферменттердің құрамына кіреді (Fe, Сu)

• Биол.белсенді молек-рды құрайды (хлорофилл Mg, тироксин І, циан-кобаламин Со, гемоглобин Fe)

• Физиол. процестерге қатысады (б.е. жиырылуы, қан ұюы, нерв импульсінің таралуы, т.б.)

Нуклеин қышқылдары

• Нуклеин қышқылдары

• Нуклеин қышқылы - қайталанатын бірліктерден тұратын макромолекула.

• Мономері нуклеотид д.а. Әр нуклеотид үш кішірек молекуладан тұрады: бес атомды көмірсу (пентоза), фосфор қышқылы және азотты негіз.

• Азотты негіз бен бес атомды көмірсу комплексін нуклеозид д.а.

Тірі клеткада н.қ. екі түрі кездеседі І. дезоксирибонуклеин қышқ. (ДНК) ІІ. рибонуклеин қышқ. (РНК).

• Тірі клеткада н.қ. екі түрі кездеседі І. дезоксирибонуклеин қышқ. (ДНК) ІІ. рибонуклеин қышқ. (РНК).

• Н.қ. хим. құрамы:

• ДНК-ң пентозасы – дезоксирибоза, ал РНК-ныкі рибоза д.а.

• Азотты негіздерден ДНК-да аденин, гуанин, цитозин және тимин;

• ал РНК-да аденин, гуанин, цитозин және урацил кездеседі.

ДНК-ның құрылымы

• ДНК-ның құрылымы

• 1953ж. амер.ғал. Джеймс Уотсон, ағ.ғал. Френсис Крик анықтаған:

• ДНК молек. спиральдана орн-н екі полинуклеотидті тізбектен тұрады.

• Әр тізбектің көмірсулы-фосфатты қаңқасы болады.

• Азотты негіздер дезоксирибоза молекуласымен байланысып, спиральдің ішкі бөлігін түзеді.

Көршілес дезоксирибоза молек-ры фосфор қышқылының қалдығы арқылы байланысады.

• Көршілес дезоксирибоза молек-ры фосфор қышқылының қалдығы арқылы байланысады.

• Қарсы орн-н азотты негіздер сутекті байланыстар арқ. жалғасады. Мұндай жұптасу белгілі бір сәйкес-тікпен жүреді: А әрдайым Т-мен, ал Ц әрқашан Г-мен жұптасады, мұны комплементарлық принципі д.а.

ДНК молекуласы спиральдана орналасқан екі полинуклеотидті тізбектен тұрады. Әр тізбектің көмірсулы-фосфатты қаңқасы болады, ал азотты негіздер дезоксирибоза молекуласымен байланысып, спиральдің ішкі бөлігін түзеді. Көршілес дезоксирибоза молекулалары фосфор қышқылының қалдығы арқылы байланысады. Қарама-қарсы орналасқан азотты негіздер сутекті байланыстар арқылы жалғасады. Мұндай жұптасу белгілі бір сәйкестікпен жүреді: аденин әрдайым тиминмен, ал цитозин әрқашан гуанинмен жұптасады.

• ДНК молекуласы спиральдана орналасқан екі полинуклеотидті тізбектен тұрады. Әр тізбектің көмірсулы-фосфатты қаңқасы болады, ал азотты негіздер дезоксирибоза молекуласымен байланысып, спиральдің ішкі бөлігін түзеді. Көршілес дезоксирибоза молекулалары фосфор қышқылының қалдығы арқылы байланысады. Қарама-қарсы орналасқан азотты негіздер сутекті байланыстар арқылы жалғасады. Мұндай жұптасу белгілі бір сәйкестікпен жүреді: аденин әрдайым тиминмен, ал цитозин әрқашан гуанинмен жұптасады.

Көп кл. ағзаның барлық кл-дағы генет. ақпараттың бірдей болуы ДНК репликациясымен түсіндіріледі: бөліну алдында интерфаза кезінде ДНК-ның қосарлы тізбегінің сутекті байланыстары үзіліп, екі дербес нуклеотидті тізбек п.б. Кейін әрқ-ң жанында комплементарлық принципі бойынша жаңа тізбек жинақталады. Осылайша, бірдей екі полинуклеотидті тізбек түзіледі.

• Көп кл. ағзаның барлық кл-дағы генет. ақпараттың бірдей болуы ДНК репликациясымен түсіндіріледі: бөліну алдында интерфаза кезінде ДНК-ның қосарлы тізбегінің сутекті байланыстары үзіліп, екі дербес нуклеотидті тізбек п.б. Кейін әрқ-ң жанында комплементарлық принципі бойынша жаңа тізбек жинақталады. Осылайша, бірдей екі полинуклеотидті тізбек түзіледі.

РНК ядрода, әсіресе ядрошықта шоғырланады.

• РНК ядрода, әсіресе ядрошықта шоғырланады.

• Құрылымы ДНК секілді, бірқатар айырмашылықтары бар:

• 1) нуклеотидтердің бір ғана тізбегінен тұрады;

• 2) Тимин орнына Урацил болады;

3) пентозасы /бес атомды көмірсуы – рибоза;

• 3) пентозасы /бес атомды көмірсуы – рибоза;

• 4) жасушадағы мөлшері тұрақсыз.

РНК-ның үш түрі бар:

• РНК-ның үш түрі бар:

• тасымалдаушы немесе транспорттық (т-РНК), клеткадағы мөлшері 15%; Ф: амин қышқылдарын белок синтезделетін аймаққа тасымалдайды

• Ақпараттық (и-РНК), 5 %; Ф: ақпараттық ДНК-дан көшіреді, мұны транскрипция д.а.

рибосомалық РНК (р-РНК), 80%; Ф: рибосомалардың құрамына кіреді.

• рибосомалық РНК (р-РНК), 80%; Ф: рибосомалардың құрамына кіреді.

АТФ – аденозин (аденин+рибоза) мен фосфор қышқылының үш молекуласынан тұратын органикалық қосылыс.

• АТФ – аденозин (аденин+рибоза) мен фосфор қышқылының үш молекуласынан тұратын органикалық қосылыс.

• АТФ молекуласындағы фосфатты қалдықтар мен аденозин арасындағы байланысты макроэргиялық байланыс д.а.

Мұндай байл. үзілгенде көп мөлшерде энергия босатылады.

• Мұндай байл. үзілгенде көп мөлшерде энергия босатылады.

• АТФ барлық жасушалы организмдерде кездесетін, жасуша метаболизміндегі басты энергетикалық қосылыс.

• Тыныс алу кезінде органикалық заттардың тотығуынан пайда болатын энергия АТФ түзуге жұмсалады.

АТФ екі қосылыстан - АМФ-тан және АДФ-тан түзіле алады және гидролиз кезінде осы заттарға айналады. АТФ-тың түзілуі энергия сіңірілуімен байланысты болса, ыдырауы кезінде энергия босатылады.

• АТФ екі қосылыстан - АМФ-тан және АДФ-тан түзіле алады және гидролиз кезінде осы заттарға айналады. АТФ-тың түзілуі энергия сіңірілуімен байланысты болса, ыдырауы кезінде энергия босатылады.

Фосфор қышқылының шеткі екі молекуласының әрқайсысы үзілгенде 30,6 кДж эн. босайды.

• Фосфор қышқылының шеткі екі молекуласының әрқайсысы үзілгенде 30,6 кДж эн. босайды.

• Ал үшінші молекуласы үзілгенде 13,8 кДж ғана босайды, яғни энергетикалық жағынан тиімсіз:

• АТФ=АДФ+Ф+30,6 кдЖ

• АДФ=АМФ+Ф+30,6 кдЖ

• АМФ=А+Ф+13,8 кдЖ

АТФ – универсалды энергия тасымалдаушы қосылыс. Сондықтан зат алмасудың барлық дерлік сатыларына қатысады:

• АТФ – универсалды энергия тасымалдаушы қосылыс. Сондықтан зат алмасудың барлық дерлік сатыларына қатысады:

• Нәруыз синтезі

• Бұлшықет жиырылуы

• Мембрана арқылы заттар тасымалы

• Фотосинтездің қараңғы фазасы

• Нәруыздың алмасу өнімдерінің түз.