Әож 546. 76 Ең қатты металл – хром З. Иса 1-курс студенті Ғылыми жетекшісі: Х.ғ. к., доцент Г. Е. Азимбаева

Хром(Chromіum), Cr — элементтердің периодтық жүйесінің 3 периодта,VI қосымша топшасында орналасқан.Салыстырмалы атомдық массасы 51,996,ретік нөмері 24. Хром —ақсұр түсті,өте қатты, ауыр, жылтыр қиын балқитын металл, балқу t 1910⁰C, қайнау t 2480⁰C тығыздығы 7,14 г/см³ [1]. Хром ток пен жылуды жақсы өткізеді.Кәдімгі температурада ауада,суда өзгермейді,өйткені оның бетінде пайда болатын, өте жұқа, тығыз, мықты хром(III)оксидінің қабаты бұл орталарда ары қарай бұзылудан сақтайды [2].

Хромның тұрақты төрт изотобы Cr-50(4,31%), Cr -52(83,76%), Cr -53(9,55%), Cr-54 (2,38%) бар. Олардың ішіндегі маңыздысы жасанды жолмен алынған радиоактивті изотопы Cr-51 (T1/2=27,8 күн ).

Хром кең тараған элемент. Жер қыртысындағы салмақ мөлшері. 2*10–3 %. Қалыпты температурада фтормен, 600С-тан жоғары температурада галогендермен, күкіртпен, азотпен, көміртекпен, кремниймен, т.б. көптеген металдармен әрекеттеседі. Оттекпен өте жоғары температурада әрекеттесіп Cr₂O₃ тотығын түзеді, оның гидрототығы [Cr (OH)₃]— амфотерлі. Cульфидтері суда гидролизденеді. Сутекпен әрекеттесуге бейім емес, бірақ оны өзіне сіңіріп алады. Тотығу дәрежелері +1, +3, +6, кейде +1, +4, +6. Тотығу дәрежесі +3 болатын хром көптеген тұздар, ашудастар түзеді [1].

Ақтөбе хром қосындылары зауыты – хром қосындыларын өндіруге мамандандырылған кәсіпорын. Ақтөбе қаласында орналасқан. 1995 жылдан “Ақтөбе хром қосындылары зауыты” акционерлік қоғамы (АҚ). Зауыттың бірінші кезегі 1957 ж. іске қосылды. Толық жобалық қуаты 1960 ж игерілді. 1963 ж. екінші кезегі (монохромат және бихромат өндірісі) іске қосылып, кәсіпорынның қуаты үш есе артты. 1965 ж. хром ангидридін өндіретін бөлімше мен күкіртті натрий цехы пайдалануға берілді. 1966 ж. мемлекеттік комиссия реактивті тұздар цехын қабылдап алды. Оның өндірістік алаңында 1974 ж. алюмо-хромфосфат қоспасы өндірісі ұйымдастырылды. Бұдан соң да өндірістің өзекті буындарында технологияны жетілдіру, еңбек жағдайын жақсарту, өндірісті автоматтандыру мен механикаландыру, өндіріс қалдықтарын пайдалану саласында жарақтандыру жұмыстары атқарылды. Зауытта натрий монохроматы және натрий бихроматы, хром ангидриді, хром тотығы, хром малмасы және күкіртті натрий өндірістері жұмыс істейді. Хром кені барабанды айналмалы пештерде доломит және кальциленген содамен бірге тотықтыра күйдіру жолымен өңделеді.1997 ж 83418 т хром тұздары өндірілді. Зауыттың өнімдері 31 шетелге (АҚШ, Жапония, Англия, Бельгия, Франция, Германия т.б.) шығарылады. Кәсіпорынның жылдық қаржы айналымы 3003,9 млн. теңге. Жеке меншік түрінде басқарылады. Акциясының 31%-і мемлекет қолында [4].

Барланған және пайдаланудағы ірі өндірістік кендері Кемпірсай хромит кендері тобымен байланысты. Хром рудалары Қазақстанда Қостанайда (Аққарға, Жетіқара, Құндыбай), Ақтөбеде(Кемпірсай) және Семей (Шар) облыстарының жерінде орналасқан.Дүние жүзінің қырық еліне экспортқа шығарылатын осы кендердің рудалары сапасына хром тотығы мөлшері жөнінен жер шарында сыңарлас келетін бір де бірі жоқ. Бұл кен рудалары Ақтөбе хром қосындылары зауыты, Ермак ферроқорытпа зауытында қорытылады [4].

Хром қосындылары халық шаруашылығының сан алуан саласында: тоқыма, былғары және тері өңдеу өнеркәсібінде тері илеуге, авиация, машина және приборлар жасау, газ, мұнай және мұнай өңдеу өнеркәсібінде катализатор және ингибитор ретінде, лак-бояу, парфюмерия, дәрі жасау және химия өнеркәсібінде тотықтырғыш әрі бояу ретінде, жол құрылысы және басқа да өндірістерде қолданылады. Хром-калий ашудасы былғары илеуде, кино пленкасын жасауда қолданады. Хром металдан жасалған бұйымдардың бетін хромдау үшін пайдаланылады. Құрамында хром бар болат таттанбайды, қажалмайды және үйкеліс пен қызуға төзімді келеді [1].

Хром-қара металлургияда қолданылатын бірден-бір маңызды лигерлеуші элемент.Оны серіппе,серіппегіш,аспаптық және шарикті мойынтіректік болаттарға қосады.Татанбайтын болаттың ең кең таралған маркасында 18% хром бар.Хромның никельмен құймасы-нихромдар қыздырғыш элементтерді дайындау үшін қолданылады.Хром антижемірілгіш және декоративті қаптамалар жасау үшін қолданылады.Хром тұздарының түсі әртүрлі.Оларды пайдаланып әртүрлі бояулар алады.Хроматтар мен дихроматтар тотықтырғыштар ретінде қолданылады.Феррохром хромды болатты дайындауда қолданылады [2].

2013 жылы феррохром өндірісі 3,4 % немесе 314 000 тоннаға кеміген [6].2015 жылы хромның экспорт өнімі 63,2 миллион доллорды құрады.Қазіргі күнде хромның бағасы 1 тоннасы 320 000 теңге.Ғалымдардың айтуынша Қазақстандағы хромның қоры 100 жылға жетеді [7].

Abstract: This article provides information on metal chromium, its distribution in nature, the most important combination, as well as industry in Kazakhstan.

6.www.kz.all.biz>hrom-ruda-bgg