БӨж тақырыбы:Құстардың тіршілігіндегі маусымдық құбылыстар. Жабайы аңдарды есептеу әдістері
жүктеу/скачать 130.28 Kb. Pdf көрінісі
|
| ҚАЗАҚСТАН РКСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ Семей қаласының Шәкәрім атыдағы мемелекеттік университеті БӨЖ Тақырыбы:Құстардың тіршілігіндегі маусымдық құбылыстар. Жабайы аңдарды есептеу әдістері Орындаған:Жайсаңбаева С.Ж. Тексерген:Мадыбекова А.С. Семей 2015 старды Құ ң тіршілігі ндегі маусымд ы былыста р қ құ стар тіршілігіндегі кезе дік былыстар ішінде алдымен Құ ң құ жылды тіршілік циклге, т уліктік ж не мерзімдік ыр а тар а қ ә ә ғ қ ғ то талса . қ қ старды жылды тіршілік циклі Құ ң қ . Климатты маусымды ң қ згерісі стар тіршілігінде белгілі кезе дік былыстарды ө құ ң құ тудырады. старды р т ріні тіршілігі жыл бойы бірнеше Құ ң ә ү ң ауыспалы кезе дерден т рады. О ан оларды к беюі, т леуі, ң ұ ғ ң ө ү оныс аударуы, к шуі, ыстауы, бас алар жатып, олар старды қ ө қ қ құ ң ай ынды физиологиялы к йін сипаттайды қ қ ү старды ыс ы тіршілігі Құ ң қ қ . Оларды ыстау а ң қ ғ ал ан т рлер рамы орман аума ында нашар, себебі қ ғ ү құ ғ старды барлы ы о т стік ендікке шып кетеді. Оны құ ң ғ ң ү ұ ң ішіндегі су, батпа ты оныстанатын стар толы кетеді. қ қ құ қ Жусан арасында ыстау а сушыл ара, о ыр йрек, те қ ғ қ қ ң ү ө сирек лкен бейнеары йрек алады. Б л старды ү қ ү қ ұ құ ң к бі орман стары. Олар а р, то ылда , шекілдек, ө құ ғ құ қ қ шымшы , ызыл бауыр шымшы , сарышымшы , қ қ қ қ жор атор ай, ши ылда тор ай, рі жапала тарды ғ ғ қ қ ғ ә қ ң бірнеше т рлері ж не жырт ыш ыр и жатады. Шетен ү ә қ қ ғ жемісі жа сы піскен жылы орманда ыс бойы саурауы қ қ қ алады. ыста к птеген стар топталып, к шіп онып қ Қ ө құ ө қ тіршілік етеді. Т рлі экологиялы топта ы старды шып келу ж не кету ү қ ғ құ ң ұ ә кезектілігі. Б л кезе дер т ра ты жыл сайын ж ргенімен. ұ ң ұ қ ү оларды з мерзімі болады. Біра олар бір ай а созылуы ң ө қ ғ м мкін. Алдымен к рі еркектер шып келеді. Кейін ү ә ұ аналы тармен жас стар айтады. Т рлі старды қ құ қ ү құ ң орман а шып келуіні з мезгіліні бір ізділігі бай алады. ғ ұ ң ө ң қ 18.03. бірінші болып за , одан кейін ара тор айлар, дала, ұ қ қ ғ орман бозтор айы, наурыз со ында), 1-10.04-ш бар шымшы , ғ ң ұ қ а аратама тор ай, наурызек, шабынды жадыра қ қ қ ғ қ қ тор айы, ыз ыш, к йкентай, кейбір жырт ыштар. 10-20.04- ғ қ ғ ү қ зен йректері, шалшы шы, ша ала, тырна, орман ө ү қ ғ старынан-саурауы , к гершіндер. С уірді со ы-мамыр құ қ ө ә ң ң айыны басында-а улар, аздар, бас алар келеді. Орман ң ққ қ қ аума ына старды жалпы келу кезе і 2 айдан арты ғ құ ң ң қ мезгілге созылады. сойна (токование). Құ қ старды к ктемде т ртібі згереді, оларды мінез- Құ ң ө ә ө ң л ында ш ыл згерістер бай алады. ыста ан, шып құ қ ұғ ө қ Қ ғ ұ келген стар топтары ыдырайды, я салатын жерлерді құ ұ мекендейді, территорияда те б ліну бай алады, ң ө қ аталы тарды ар ынды сойна ы басталады. сойна қ ң қ қ құ ғ Құ қ дауыс беру, уе ойны, сойын шуында, т рлі т ру кейпінде, ә құ ұ ү ұ ерекше имылында к рінеді. старды ойын т рлері те қ ө Құ ң ү ө т рліше болады. Оны биологиялы ма ызы бас а жыныс ү ң қ ң қ т рі дара ыны назарын аудару, оларды жынысты ү ғ ң ң қ озуына т рткі салу қ ү Кейбір құстар (құр, меңіреу құр, күжіркей) топтанып, үйірленіп Құсойнақ жасаса, енді біреулері (қырғауыл, ұлар, кекілік, қызғыш) жеке-жеке Құсойнақ салады. Құсойнақ кезінде әр түр өзіне ғана тән ерекше қимылдар жасайды. Мысалы, тырналар кәдімгідей би билесе, құрлар, меңіреу құрлардың қораздары алаңға жиналып, құрылдаған дыбыстар шығарып, бір-біріне шабуыл жасайды, қырғауылдың қоразы ыңғайлы ашық жерге шығып, қанаттарын жиі сабалап, дыбыс шығарады. Көкектердің көкектеп үн шығаруы, тоқылдақтардың “дабыл қағуы”, кептерлердің күркілдеуі, көптеген торғай тәрізді құстардың сайрауы да Құсойнақтың бір көрінісі болып табылады. Жыртқыш құстардың шәулісі мен ұябасары аспанда өте биікке көтеріліп, төмен қарай құлдырайды, шаңқылдап дыбыс шығарып, бірін- бірі қуады. Су құстары, әсіресе, үйректердің кежегі мекиендеріне шағылысар алдында жай жүзгенде көрінбейтін әдемі түрлі түсті қауырсындарын (“айналарын”) көрсетеді. Моногамды (бір қораздың бір ғана мекиенмен шағылысуы) құстардың қоразы мекиенінің ғана жанында Құсойнақ құрады. Балапан жабыны алмасуы. Ұрықтық мамық (балапан жұмыртқаны жарып шыққанда), кейбіреуінде ұзын, әрі басқа түске боялған балапан мамығы (күндізгі жыртқыштар, гагаралар, дауылпаз) немесе ерекше ұрпақтанудағы мамық қауырсындану, жастық (ұядағы) қауырсын және маусымдық түлеу. Маусымдық түлеу. Түлеудің негізгі механизмі гормон әсерінен басталады. Оның алдында қанға қалқанша без гормондары қарқынды түсе бастайды. Ол әдетте гипофизбен жыныс бездерінің белсенділігі басылғаннан кейін жүреді. Құстардың түлеуі және көбеюі бір- бірімен байланысты, әдетте бір-бірінсіз жүретін құбылыс. Түлей бастаған құс, қосымша жұмыртқа салуға қабылетсіз болады. Піштіргенде түлеу кезеңі бұзылады. Кейбір құстарда түлеу мен көбею мерзімі жартылай бірге келеді. Орман аумағындағы құстардың негізгі түлеуі 07, 08, 09 айлардың соңына келеді. Жыл бойында көптеген құстар бір (күзгі), кейде 2 (үйректер, торғай тәрізділер, басқа), тіпті 3 рет (ақ шілдер) түлейді Маусымдық, немесе кезеңдік қоныс аударуы. Кезеңдік қоныс аудару деп, ұя салған жерден қыстақ орнына және кері қайтудағы құстардың көктемде және күзде үнемі қоныс аударуын атайды. Құстар мекенінде күрт қорек жетімсіздігі және қолайсыз ауа-райы болса, онда кезеңсіз қоныс аудару жүреді. Жабайы а да рды есептеу дістері ң ә Адамдарды шаруашылы а пайдаланатын жер-суына: ң ққ жер, орман, су т.б. жер б ліктері жатады да, онда ө ма лы аттар мекендейді. Оларды а аулауда, а аулау құ қ ң ң шаруашылы ын ж ргізуде олданады. Онда ы еркін ғ ү қ ғ ж рген жабайы а дар мен стар, кімні аума ына ү ң құ ң ғ жатпасын, а шылы орын рады да, мемлекеттік ң қ қ құ меншік болып келеді. Пайдаланатын жер-су, шаруашылы қ ж ргізу ба ыттары таби ат а, экономика жа дайларына ү ғ ғ қ ғ байланысты болып, бірнеше т рге б лінеді: мемлекеттік, ү ө кооперативтік, о амды йымдар а, ылыми қ ғ қ ұ ғ ғ мекемелерді пайдалануына бекітілген жер-су; а аулау ң ң ережелерімен барлы т р ындар а а аулауына р сат қ ұ ғ ғ ң ұқ етілген жалпы пайдаланылатын жер-су; а аулау а жабы ң ғ қ пайдаланылатын жер-су ( оры , оры ша, ала, ндіріс қ қ қ қ қ ө орталы тарыны айналасында ы жасыл айма тар). қ ң ғ қ Шаруашылы тар ндіріс типтері: балы аулайтын, а қ ө қ ң аулайтын, те із а ату к сіпшілігі, аралас (балы – а ң ң ә қ ң аулайтын, балы – а ату к сіпшілігі) деп б лінеді. қ ң ә ө Орманны а шылы а пайдаланылатын жер-суын т гендеу ң ң ққ
негізіне орман сіруді жоспарлау материалдары: 1) таксация ө м ліметтері (орманды есепке алып, материалды т р ыдан ә қ ұ ғ
ба алау; а аш орын немесе пішен т сіміні шамасын аны тау) алынады; ғ ғ қ ү ң қ одан жоспарлаушы орманны р жерінде азы ты , ор аныш ралдары ң ә
қ ң қ ғ құ м ліметін толы ала алады, 2) а аш егу жоспары жатады. Пайдаланылу а ә қ ғ ғ б лінетін жер-суды е аз аума ы орман сіруді жоспарлауда белгіленген ө ң ң
ғ ө разрядында ы таксация б лігіні е аз аума ынан 3 есе к п болуы м мкін. ғ ө ң ң ғ ө ү Сонды тан пайдаланылу а б лінетін жер-суды е аз аума ы орман қ ғ ө ң ң
ғ сіруді жоспарлауды I разряды бойынша орманды учаскесі 3 га, ал кеспе ө ң
ла дала шін 1,5 га. Осы к рсеткіштер II разрядта 9 га, ғ ү ә құ ү ө III – 30 га, IV – 80 га ж не V - 160 га болу керек. Пайдаланатын жер-суды ә ң
ө ұ ң олданылады. А аулау рылысыны негіздері, а аулау а пайдаланатын қ ң
ң ң ғ жер-суды жіктеу. А шылы а пайдаланатын жер-суды жеке типіне детте ң ққ
ә В.Н. Сукачев жіктеуі бойынша орман типіні тобы алынады. ң
Р жабайы жануарларды мекендеуі (орны уы), жіктелуі, есептеу Қ ң ғ дістері. Барлы жануарлар т рлеріні санына орай, мына: к птеген, ә қ
ң ө деттегі, те аз, сирек кездесетін, бірен-саран д режелерге б лінеді. ә ө ә ө Жабайы жануарларды мекендеу (орны у) ты ызды ы белгілі бір ң ғ
ғ аума та немесе к лемге лшем бірлігі бойынша ша анда орны атын қ ө ө ққ ғ р т ріні дара (жануарлар) санымен аны талады. Т рді ә ү ң қ қ ү ң биологиялы ерекшеліктеріне байланысты ты ызды бірлігіне 1 га, қ ғ қ 100 га, 1000га, 10000га немесе 1 кв.км. алады. Есептеу дістеріне: ә далалы , делетін, растырыл андар жатады. Далалы -табыл ан қ өң құ
қ ғ есеп бойынша: к збен шолып бай ау (жерде, авиаесеп), іздегі іс- ө қ рекеті бойынша ( арда ы іздер, сырт а шы ан н жістер, ә қ ғ қ ққ ә паналайтын жер, бас а белгілер) ж не к бінесе естуіне, ит к мегімен, қ ә
ө олжа бойынша ж ргізеді. ү
ғ зерзаты-объект бойынша, к лік техникасын пайдалану, есепті ткізу ө ө сипаты бойынша (тікелей, сауал-с ра , к з м лшерімен, сарапшылар), ұ қ ө ө та дап есептеу м ліметіні т сілі, жануарларды табылуы т сілі. ң ә ң ә ң ә Н тиже сипаты бойынша: салыстырмалы есеп, абсолютті есептер ә (жаппай, іріктеп-таспа тексеру, сыналатын ала да) ж ргізіледі. ң ү
Маусымды бойынша: ыс ы есептеу (маршрут, сыналатын ала да, қ қ қ ң степ оректендіру ала да), жаз ыт р ы (т я тыларды сырт а ү қ ң ғ ұ ғ ұ қ қ шы ан н жістеріні саны бойынша, су айналасында ы а дар ққ ә ң ғ ң есебі, ара айлы орман сын ораздануда ы есебі, жынысты қ ғ құ қ ғ қ ай айы мен нін есептеу, суда ж зетін старды есептеу), жаз ы- қ ә ү құ ғ к здік (балапандары бойынша, пайдаланатын жер-суда ы ялары ү ғ ұ бойынша, б ы, б лан, збара кіру есебі бойынша, к сіпшілік алды ұғ ұ ү ө ә есептеуі), старды айтуында ы к згі есеп. Р жабайы құ ң қ ғ ү Қ жануарларды аулау-к сіптік ма ызы. Р ауланатын а дар мен ә ң Қ ң стар т рлері рт рлі (т рлері-22, т я тылар-7, стар т рлері 70 құ ү ә ү ү ұ қ құ ү жуы ). лпекж нді а дар (б л ын, тиін, к мшат, а кіс, енотт різді қ Ү ү ң ұ ғ ә қ ә ит, а оян, сасы к зен, т лкі, аю, ара к зен, ондатр, ну, қ қ қ ү ү қ ү құ сілеусін, ас ыр, ара т лкі, бас а т рлер). Т я ты а дар (б лан, қ қ қ ү қ ү ұ қ ң ұ збара, до ыз, елік, сібір б ысы, дыр, ош ар). Ауланатын ү ң ұғ құ қ қ стар: ара айлы орман стары (шіл, а ж не тундра шілі, тас құ қ ғ құ қ ә ры, р, т ркептер, жыл ышы-вальдшнеп), дала немесе құ құ ү қ шал ынды ( ыр ауыл, б дене), батпа ты (тау дырет), суда ғ қ ғ ө қ құ ж зетін стар ( аз, йрек, бейнеары йрек, біз йры йрек, ү құ қ ү қ ү құ қ ү арала йрек, ас алда ж не бас алар). қ ү қ қ қ ә қ Т рлері ү Жылды сандары (данасы) қ 2001
2002 2003
2004 2005
2006 А тиін -Белка қ 15000
9550 4406
18350 36100
34701 ас ыр-Волк Қ қ 7300
4500 3800
3010 3010
2500 К мш т-Выдра ә ә
140 140
80 390
255 А кіс-Горностай қ 3000
2400 2561
3000 2360
2781 оян-Зайцы Қ 24000
17000 15575
38900 34890
43496 арса -Корсак Қ қ
7500 7430
4550 2910
5628 Сарык зен-Колонок ү 2000
1300 1198
3200 3650
998 Т лкі-Лисица ү 12000
8600 6400
14570 9580
14837 Су к зені-Норка ү 1400
1100 887
2855 5580
5580 ну-Росомаха Құ 60
60 50
60 133
154 Сілеусін-Рысь 300 200
180 660
380 391
Сар ышк зенСолонгой ғ ү 4000 3000
2829 9500
8110 7872
Б л ын-Соболь ұ ғ
3600 2728
1864 3750
4960 3371
Сасы к зен – Степной қ ү хорек 6400
5000 4472
7900 4260
14737 Б лан-Лось ұ 1250
1080 933
1012 2531
1484 Марал
2300 1930
1416 2464
1716 2391
абан-Кабан Қ 900 650 619
1364 300
1005 дыр-Кабарга Құ 360
260 180
320 475
660 Елік-Косуля 8200 7190
5366 8569
6060 10862
Сібіртаутекесі-Сибирск ий горный козел 820 450
80 1610
988 810
Аю-Медведь 1200
1000 760
1320 1068
1124 Борсы -Барсук қ 1000
1200 1300
1990 1760
3944 ндыз-Бобр Құ 50
70 100
100 50 80 Суыр-Сурок 106800
90000 96000
128200 90900
142190 Ондатр-Ондатра 36000 26000
27000 29500
19400 35270
аздар-Гуси Қ 28000 24300 22000
143000 46000
85675 йректер-Утки Ү 358000
492100 260000
3499000 1383400 2877560 р-Тетерев Құ 57400
73400 68000
181560 172200
171700 Голуби,т ркептер -горлицы ү 45000
72000 72000
127000 63500
127000 Кекілік-Кеклик 19500 20000
10000 9600
12500 - С р р-Рябчик ұ құ
60000 35200
32000 22600
55800 36500
С р шіл-Куропатка серая ұ 43400 52800 48000
48900 154100
86970 Са ырау
р-Глухарь ң құ 3000 4500
3800 2760
6300 2035
ыр аул-Фазан Қ ғ 500 400
400 1000
2300 1600
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1.Омыртқалылар зоологиясы. 1 бөлім :оқулық /К.Б.Олжабеков,Б.Е.Есжанов.- Алматы:Эверо,2011.-400б. 2.Наумов Н.П. Омыртқалылар зоологиясы. – Алматы.: “Мектеп”, 1970ж. 3.Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.: Высшая школа, 1979г. 4.Константинов В.М. и др. Зоология позвоночных. -5е изд.-М.: «Академия» , 2007ж. 5.Жұмалиев, М.Қ. Жануарлар әлемінің биоалуантүрлілігі. 4-бөл. Сүтқоректілер.- Алматы, 2007ж. Document Outline
жүктеу/скачать 130.28 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|