«Ауылшаруашылық дақылдарының апробациясы»

Сабактың максаты: Апробациялық белгілер 3 этапты анықтайды – түрін, түршесін және сортын.

Тәжірибелік мақсат үшін негіздеп тек морфологиялық және шаруашылық - бағалықтарына байланысты бөлу керек. Мұндай жағдайда барлық бидай түрлерін жинақтап 2 топқа жатқызамыз:

1. Нағыз бидайлар

2. Полбалықтар.

Бұл бөлу төмендегідей нышандарға байланысты.

Нағыз бидайдың масақ білігі сынбайды, яғни масақ піскен кезде жеке масақшаларға бөлінбейді, жалаңаш дәнді, қалыпты жағдайда бастырғанда дәндері гүл қабықшаларынан жеңіл ажыратылады.

Полба бидайының масақ білігі омырылғыш, масақ піскен кезде жеке масақшаларға жеңіл бөлінеді. Қабықты дәнді, бастырғанда өте қиын үгітіледі.

Сонымен қатар, тығыздығы, масақтың ұзындығы, масақтың қылтықтылығы, қылтықтың ұзындығы және олардың бағыты, масақ қабыршықтарының құрылысы және басқа да белгілері есептелінеді.

Біздің Республикамыздағы өсірілетін бидай сорттарының көп бөлігі, екі түрге жатады: жұмсақ және қатты.

Жұмсақ бидай. Масақтары қылтықты немесе қылтықсыз, піскен кезде жеке масақшаларға бөлінбейді. Дәні масақ қабыршықтарымен орналасуы қысыңқы емес, жеңіл бастырылады. Масақтың ұзындығы енінен 4-5 есе артық болып 15-19 смболады. Масақтары орташа қысыңқы, борпылдақ. Масақ қабықшасы қалың, ұзындығы гүл қабықшасымен шамалас немесе аздап қысқалау; олардың ішкі гүл қабықшалары сыртқыларымен шамалас немесе аздап қысқалау. Қылтықтары масақтан қысқа, жан-жаққа таралған. Масақтардың бет жағы бүйірінен кең (жалпақ)немесе шамалас. Килі әлсіз және ол ұзын, немесе қысқа тіспен аяқталған. Масақтардың білігі бүйірінен көрінеді, масақшалармен жабылмаған. Дәні шынылы немесе жартылай шынылы, кейде ұнды. Айдары анық көрінген.

Қатты бидай. Масақтары қылтықты, қылтықсыз түрлері сирек кездеседі. Қылтықтары масақ білігіне параллель орналасқан, әдетте масақтан ұзын, бет жағы бүйірінен жіңішке. Масақтардың білігі бүйірінен көрінбейді, масақшалармен жабылған. Масақ қабықшасының килі жалпақ, қысқа, домалақтанған немесе өткір, негізіне дейін айқын дамыған. Масақ асты сабаны толтырылған. Масақтардың ұзындығы 3-13 см. Дән формасы орташа көлемді және ұзындығы 6-12 мм, шынылы.

Түршелерді анықтау. Бидайдың түршелерін масақта қылтықтың бары немесе жоғынан, масақ қабықшасының түктілігінен, масақтың түсінен, және қылтықпен дәннің түсінен ажыратып анықтайды.

Түршелердің белгілерін анықтағанда өсімдіктердің даму жағдайларын және олардың қасиеттерін ескеру қажет, өйткені белгілер қоршаған орта факторларының әсерінен өзгеріске ұшырайды. Мысалы, жақсы ортада өскен өсімдіктер сорттары, қолайсыз ортаның өсімдік сорттарынан әлде қайда ірілеу болады.

Апробаторға сорттарды ажыратып анықтауға керекті нышандардың тізімі.

Қылтықты және қылтықсыздығы. Қылтықты түршелерге ұзын қылтықтар тән, олар масақтан ұзын; орташа ұзындықта – қылтықтың ұзындығы масақтың ұзындығындай; қысқа қылтықты – қылтықтың ұзындығы масақтың ұзындығынан қысқа.

Жартылай қылтықты түршелер осындай, кейбір төменгі масақшаларда қысқа қылтықтар болады, ал жоғарғыларында ұзын немесе орташа ұзындықты қылталар болады, және олар төменнен бастап жоғарыға қарай ұзара бастайды. Инфлятты түрлері осындай.

Қылтықсыз түршелерінде сыртқы гүл қауыздарында қылтық тәрізді тісшілер болады немесе жоғарғы масақшалар ұзындығы 2-3 см және одан ұзынырақ 2-3қысқарған қылтықтар қалыптастырылады.

Масақ қабықшасының түктілігі, кейбір өсімдіктердің гүлдік қабықшасы түктелген болады, ол дегеніміз сорттық белгінің нышаны.

Масақтың түсі. Масақта 4 түс ажыратылады: ақ - масақтың түсі ашық – сары және сабанды сары, әрі жүйкеленген ( немесе ұзынша – сарғыш теңбілді). қызыл – күңгүрт – қызылдан қарқынды кірпіш және қызғылт – қоңыр түстерге дейін.

сұр – қызғылт қоңыр сұр, қоңыр және ашық қоңыр түсті.

қара – таза қара, күлгін түсті, қоспалар араласқан көкшіл қара, сонымен қатарқауыз шеттері қара түске боялған.

Түстер сыртқы ортаның әсеріне байланысты өзгеруі мүмкін, оны апробатор есепке алуы керек. Бұл жағдайға, яғни түстің өзгеруіне орта, сортты басқа экологиялық аймаққа көшіру, өсірудегі агротехникалық әдістерге де байланысты болады.

Қазақстанда өсетін жұмсақ, күздік және жаздық бидайлардың қылтықты және қылтықсыз, содай ақ жартылай қылтықты түрлері кездеседі.

Қатты жаздық бидайларда масақ қабыршықтары түктелген түрлері- ақ масақты түксіз жылтыр – қызылдәнді түрлері кездеседі. Жұмсақ бидайлардың ақ және қызыл қабыршықты сорттары көп аудандастырылған. Жұмсақ бидайлар негізінен қызыл дәнді, ал қаттылары шынылы – ақ дәнді.

Түйреуіштенген – масақ негізіне қарағанда, ұшына қарай жалпақтау, тығыздау.

Масақ бүйірінен квадратты, бет жағы бүйірімен бірдей, төртбұрышты – масақтың бір жағы екінші жағынан кең (жалпақ), домалақтанған. Қазақстанда өсетін жұмсақ жаздық және күздік бидай сорттарының көпшілігі, ұршықшалау масақты, призмалық түріне жақын, қатты бидайдың масақтарының түрі – призмалық.

Масақтың ұзындығы. Жұмсақ бидай масақтарының қысқалары – ұзындығы 8 см,орташалары – 8-10 см, ұзындары – бүйіріндегілері 10 см, қатты бидайларда қысқалау – 6 см, орташалары – 7-9 см, ұзындары 10 см-ден артық.

Аудандастырылған сорттар масақтарының ең ұзыны – 15 см (бас сабақтағы), қысқасы – 6 см.

Масақтың тығыздығы масақ білігінің ұзындығы және масақтағы масақшалардың санына байланысты. Масақтың тығыздығын анықтау үшін, асақшалардың (біреуін алып тастап) санын масақтың ұзындығына бөліп, 10 көбейтеді,формула:

А – масақшалардың саны

В – біліктің ұзындығы, см

Д – масақтың тығыздығы (индекс)

Масақтың тығыздығы, және басқа да нышандары агроклиматтық жағдайларға байланысты және агротехникалық өңдеу шараларына сәйкес өзгеріп отырады.

Бұл жағдайда өсімдік ылғалмен жақсы қамтамасыз етілсе, қылтықтар нәзік тектес немесе қарама - қайшы болады.

Жұмсақ бидайдың қылтанақсыз сорт масақтарының жоғарғы жағындағы гүлдерінде ұзындығы 2-3 см-дей, тіс тәріздес белгі болады. Ортаңғы деңгейде бұл белгілер қысқалау, төменгі деңгейлерде әдетте болмайды.

Жұмсақ бидайлар масақшаларының қабыршықтарының көлемдері әлбетте бір деңгейде болады, ал қатты бидайларда олар көп өзгеріп отырады.

Бидай масақшасының қабықшалары: а – жұмсақ, в – қатты, к – килі.

Бидай масақшасының қабықшаларының иықтарының формасы

Масақша қабықшаларының иықтарының формасы

Қабықшаның негізі – бұл, әрдайым, топтық және түрлік нышан, болмаса сорттық нышан. Жұмсақ бидайдың көптеген сорттарында негіз жіңішке, тік болады, ұзынша бүрмелі, иілген бөлімді, қаттыларда – жалпақ, жартылай дөңгелек, бүрмесіз және қысылмаған.

Дән, анықтамалар: көлемі, пішіні, ірілігі, бояулық түсі, шынылығы, айдарынан және фенолмен бояғандағы әсерлестік.

Дәннің пішіні:

- сопақша - дәннің ортасы жалпақ және төбесі мен негізіне қарай үшкірленген;

- жұмыртқа тәріздес – дәннің төменгі жағы жалпақтау, үстіне қарай үшкірленген;

- бөшке тәрізді – дән қысқалау, домалаққа жақындау және ұзындығы енінен артықтау.

Дәннің ұзындығы, жұмсақ бидайларда сорттарына байланысты өзгереді 3,8 мм ден 11,1 мм-ге, қаттыларда – 5-12 мм-ге дейін; ұсақ (5-6 мм), орташа (7-8 мм), ірілері (8 мм-ден артық).

Дәннің ірілігі, көп жағдайда 1000 діннің салмағымен анықталады. Ірі дәнді сорттар, егер салмағы 30 г артық, орташа ірілік 25-30 г, ұсақ дәнді 25 г-нан кем болса.

Дәннің қоюлығы (консистенция): ұнды, жартылай ұнды, жартылай шынылы, шынылы.

Айдар көлемі және оның түктілігі. Қатты бидай дәнінің айдары, жұмсақ бидайдікінен әлсіз көрінеді.

Тіршілік кезеңінің белгілері, қосымша айырмашылықтарды анықтау үшін қолданылады. Өсімдіктің биіктігі көптеген жағдайларға тәуелді, әсіресе тіршілік кезеңінде түскен жауын-шашын көлеміне. Кейбір сорттарда ең биіктері (120 см-ден артық), орташа биіктілері (60-120), және қысқалары (60 см-ге дейін) болады.

Сабақтың күлгін түсті бояуы, кейбір сорттар үшін жақсы анықтағыш нышан.

Бидайдың жапырақтарың көлемдері әр түрлі, түстерінің бояулары әртүрлі, түктіліктері де әртүрлі болады.

Түптену пішіні (в фазе кущения), күздік сорттарда – шашыраңқы, ал жаздықтарда – тік тұрған.

Көктеу, сорттар үшін жақсы анықтағыш белгілер. Колеоптилдің, яғни бірінші жапырақ түсінен сорттар бір-бірінен өте жеңіл айшықталады, өскіндердің түктілігі де сорттық жақсы анықтағыш.

Биологиялық және шаруашылық белгілер (тіршілік кезеңі, қуаңшылыққа төзімділік, аурулармен залалдануы және т. б.) қосымша сорттарды морфологиялық анықтағыштар болып есептеледі.

Арпаның сорттық нышандары. Арпаның таралуы: мәдени арпаның бір және 24 жабайы өсетін түрі кездеседі.

Мәдени арпа – ірі дәнді, біржылдық жаздық және күздік өсімдік. Нақты астықтылар тобына жатады. Мәдени арпа 3 түр тармақтарына бөлінеді.

1. 
   Көпқатарлы
   
2. 
   Қосқатарлы
   
3. 
   Аралық
   

-Көпқатарлы қабықты (борпылдақ және тығыз масақты).

-Алтықатарлы жалаңаш (борпылдақ)

-Қосқатарлы қабықты (борпылдақ және тығыз масақты)

- Қосқатарлы жалаңаш (борпылдақ)

Ең көп тараған түршелер, көпқатарлы қабықтылар:

• 
  Масақ борпылдақ сары, дәні сары қылтықтары ұзын, ара тісті, сары-паллидум;
  
• 
  Масақ борпылдақ қара, дәні қара, қылтықтары ұзын, ара тісті, қара – нилгрум;
  
• 
  Масақ борпылдақ сары, дәні сары, қылтықтары ұзын, тегіс, сары – рикотензе;
  
• 
  Масақ борпылдақ қара, дәні қара, қылтықтары ұзын, тегіс, қара – лейоринхум;
  
• 
  Масақ тығыз сары, дәні сары, қылтықтары ұзын, ара тісті, сары – параллелюм.
  

• 
  Масақ борпылдақ қара, дәні қара, қылтықтары ұзын, ара тісті, қара – нигриканс;
  
• 
  Масақ борпылдақ сары, дәні сары, қылтықтары ұзын, тегіс, сары – медикум;
  
• 
  Масақ борпылдақ сары, дәні сары, қылтықтары ұзын, ара тісті, сары – нутанс;
  
• 
  Масақ борпылдақ сары, черный немесе қоңыр; дәні қара немесе қоңыр, қылтықтары ұзын, тегіс – персикум;
  
• 
  Масақ борпылдақ, күлгін; қылтықтары орташа ұзын; дәндері ақ-күлгін-эректум.
  

Масақ борпылдақ сары, дәні сары, ара тісті, сары – нудум.

Сорттық қасиетті бұдан басқа анықтағыштар: сабағының жуандығы, биіктігі және жатып қалуға бекімдігі, жапырақ тілшелеріндегі балауыздық өңездерге, атап айтқанда сорттың логикалық, технологиялық және биохимиялық ерекшеліктері.