Дәріс24 . Біржылдық және көпжылдық малазықтық дақылдар апробациясының техникасы

Апробацияға барлық біржылдық және көпжылдық малазықтық шөптердің сорттық егістіктері, тұқымға пайдалануға арналған, селекциялық және жергілікті сорттар жатады.

Тұқымға көп жыл пайдаланылған және шабылған танаптарды жеке апробациялайды және әр танаптар үшін апробация актісі толтырылады.

Апробация үшін егістіктердің құжаттары тексеріледі.

Апробаторлар танаптарды көлденеңдігімен өтіп, анықтайды:

- күн бұрын шалғынның тобы мен сортын, тегін, түршелігін, белгілікті түрін анықтайды;

- тұқымдық егістіктердің дұрыс отырғызылғандығын, олардың жағдайларын тексеріп, керек болған жағдайларда тұқым алу үшін, қосымша танаптарды белгілейді;

- әр дақыл аумағының көлемін, түрін және сортын, қиынбөлінетін мәдени өсімдіктердің басқа түрлерін, карантиндік қиын бөлінетіндерді, қатерлі және улы арамшөптерді, ауаулармен залалдануды, зиянкестермен жарақаттануды анықтайды;

- оруды, отауды жүргізге кеңес береді, зиянкестермен күресуді, тамырдан тыс коректендіруді, сорттық тазалауды, гүлдену кезеңінде тұқымдық дақылдарды омарталарды апарып, араның көмегімен (немесе қосымша астық тұқымдастарды жасандылық) тозаңдандыруды күшейтуді.

Апробацияланатын тұқымдық шалғындар басқа түрлер немесе сорттармен қатар орналасқан ( тұқымдары нақтылы топтың, түрдің тұқымдарынан қиынбөлінетін) болған барлық жағдайларда, сондай-ақ сорттар үшін аралық оқшаулықты сақтамағанда – айқас тозаңданатындармен, сорттаралық тозаңдануды болдырмау үшін, апробатор танаптарды орғанда жинағанда және тұқымдардарды сақтағанда биологиялық немесе механикалық араласпауды, апробациялық актіде көрсетеді.

Шалғындардың әр танабын күнбұрын байқаудың нәтижесінде, сонымен қатар құжаттардың деректеріне сүйеніп апробациялық актінің бірінші бөлімін толтыру қажет.

Апробациялық бауды біржылдық және көпжылдық малазықтық астық тұқымдас шөптерден алады.

Жоңышқа мен эспарцет, ақ және сары түйе жоңышқа апробациялық бау алмай апробацияланады.

Апробацияның нәтижесінде сол танаптыңтұқымдық шалғыны селекциялық сорттқа, жергілікті немесе сорттық емес егістікке айқындаланады.

Селекциялық сорттар егістігін апробациялағанда, себілген тұқымдардардың сорттық құжаттары болуы керек.

Егістіктің жергілікті сорт екендігін айқындайтын дәлелдер:

- егерде тұқымның құжаттарды болса, жергілікті сорт деп танылып және аталған аты болған жағдайларда;

- егер себілген сорттың құжаттары болмаса, бірақ сұраулық мағлұмат деректері бойынша осы сорт, осы шаруашылықта тұқымдарын айырбастамай, көпжылдық шөп есебінде 12 жылдан артық уақыт, 7 жыл біржылдық шөп есебінде себіліп, сонымен қатар жақсы тұқымдық және көк балауса өнімдерімен көзге түсіп, жағымсыз жағдайларға төзімділігі ескеріледі. Мұндай жағдайда егістік жергілікті сорттық болып есептеледі, сонымен қатар апробация актісімен бірге жергілікті сортты айқындау туралы 201 форма бойынша, үш дана анықтама толтырылады.

Себілген сорттық тұқымдардың құжаттары болмаса немесе шалғын апробациялық сипаттамаға сәйкес, жергілікті сорт екендігі анықталмаса, мұндай апробацияланған танап сорттық егістік есебіне кірмейді.

Шалғынды тексеру процессінде анықтайды, сосын апробациялық актіде шалғынның жалпы жағдайын, олардың аурулармен залалдану деңгейін, зиянкестермен жарақаттануын, карантиндік және қиын бөлінетін арамшөптермен ластану деңгейлерін көрсетеді.

Апробатор тұқымдық егістіктерді апробациялағанда, танаптарды көлденеңдігімен жүріп өтіп, шалғынды тиянақты байқайды және олардың біртектілігі мен карантиндік және өте қауіпті арамшөптерді, стандарт бойынша көпжылдық пен бір жылдық шөптердің егістік сапасына зиян келтіретін өсімдік тұқымдарын: сарықалуен қылтанды, ала шұбар вязель, ірітүсті шытырмақ, ал судан шөбі үшін құмайжүгері сияқты арамшөптердің болмауын қадағалайды.
9 – кесте. Көпжылдық және біржылдық шөптердің тұқымдық егістіктерін апробациялауда салынатын актілер саны және оларды тарату орындары

№	Апробация жүргізілетін мекемелер	Дана саны	1-ші	2-ші	3-ші	4-ші
1	ҒЗИ ТӨШ ЖОО ОШ Мамандырылған тұқымдық шаруа.	4	Шаруашы- лықта	ОАӨК	Сорттық тұқымдық бірлестікке	АҚП
2	Тұқымдық емес шаруашылық	3	Шаруашы- лықта	РАӨК	Тұқым дайындай- тын мекем.	-

Шаруашылықта өнімдерді және тұқымның сапасына керекті сақтаулық шараларды (арамшөптерді жою, түрлік отауды, тұқымдық танаптарды жинаудың мезгілімен әдістерін, үйіп қою және тұқымдық құжаттарды) апробатор ескертуге міндетті.

Аурулар және зиянкестермензалалдану деңгейін шкала бойынша анықтайды:«күшті», «орташа», «жоқ»,сонымен қатар мол тараған аурулардың түрлерін және зиянкестердің аттарын көрсетеді.

1. Жоңышқа түршелерінің айырмашылық белгілері.

2. Эспарцет түрлерінің айырмашылық белгілері.

3. Ақ және сары түйежоңышқа

10-кесте. Жоңышқа түршелерінің айырмашылық белгілері.

№	Топтар	Гүл шоғырының бояуы
1	Көк, немесе егістік	Күлте теп-тегіс көгілдір түсті бояулы,басқа бояудың қоспасы жоқ
2	Көкбуданды	Гүл шоғыры мен күлте әр түрлі реңді көгілдір түстібояулы (көгілдірден көкке дейін), кейбір сорттардажекеленген гүл шоғырлары мен күлтелер басқа түрлі бояуда (жасыл-сары) болуы мүмкін
3	Алашұбар буданды	Гүл шоғырының көп бөлігі алашұбар, күлтенің бояуы тез өзгеріп тұрады (жасыл-сарыдан көгілдірге және қоңырға; кейбір өсімдіктердің күлтелері жасыл-сары, көгілдір түсті бояулы болады.
4	Сарыбуданды	Гүл шоғыры мен күлтелер әр ренді сары түсті, немесе түрлері тез өзгеріп тұратындар
5	Сары	Гүл шоғыры мен күлтелердің түстері теп-тегіс сары, басқа бояулардың қоспалары жоқ.

Жоңышқаның тұқымдықтарын апробациялағанда оларды төмендегідей топтардың біреулеріне жатқызады.

Эспарцет шалғынын апробациялағанда, төменгі түрлердің біреуіне жатқызады. Эспарцеттің көп аудандастырылған сорттары түраралық будандастырудан шыққан. Сондықтан, олардың аралас формаларын апробациялағанда, дәлелденген негізгі сорттарға жатқызады және апробациялауда, сорттық сипаттау нышандарын нұсқау ретінде пайдаланады.

Эспарцеттің түрін апробатор өсімдіктерді байқау арқылы анықтағанда, басқа түрлерінің қоспаларын тапса, онда оларды қиын бөлінетін өсімдіктерге жатқызады.

Егер шалғын жалпылай эспарцет түрлерінің қоспаларынан құралса онда актіде «түрлердің қоспалары» деп көрсетіледі.

11-кесте. Эспарцет түрлерінің айырмашылық белгілері

Белгілер	Эспарцет кәдімгі егістік	Эспарцет закавказдық	Эспарцет құмдық
Гүлдену алдындағы гүлшоғының формасы	жұмыртқа тәрізді жалпақ негізді	жіңішке, ұршық тәрізді	Цилиндр тәріздес
Гүлшоғының тығыздығы	тығыз, 5-8 бірмез- дік гүлдерімен	босаң, 3-4 бірмез- гілдік гүлдерімен	босаң, 3-4 бірмез- гілдік гүлдерімен
Гүл тірегіне гүлдің орналасуы	гүл тірегіне тік бұ- рышпен орналасқан	гүл тірегіне үшкір бұ- рышпен орналасқан	гүл тірегіне үшкір бұрышпен орналасқан
Гүлдің жалауы	ұзын, қайықшаға қарағанда	қысқа немесе қайықшаға тең	өте қысқа, қайықшаға қарағанда
Бұршаққаптарының көлемі	ірі және орташа ірі, ұзындығы 6-8 мм	ірі және орташа ірі, ұзындығы 6-8 мм	ұсақ, ұзындығы 4,5-5,5 мм
Бұршаққаптардың тістері	ұзын және орташа ұзындықта тістері бар	тістері жоқ	қысқа немесе орта- ша ұзындықта тістері бар

Ақ және сары түйежоңышқа

Ақ және сары түйежоңышқаны сол уақытта орылатын тұқымдық шалғындарын жалпылай гүлдену мезгілінде апробациялайды. Апробациялық бауларды алмайды.

Апробатор тұқымдық егістіктерді апробациялағанда, танаптарды көлденеңдігімен жүріп өтіп, карантиндік және қиын бөлінетін арамшөптерді анықтайды.

Аурулар және зиянкестермен залалдану деңгейін шкала бойынша анықтайды:(күшті, орташа, жоқ), сонымен қатар көп тараған аурулардың түрлерін және зиянкестердің аттарын апробация актісінде жазып көрсетеді. Ақ түйежоңышқаның шалғынында сары түйежоңышқаның қоспасы 1-2 %-дан аспауы керек, немесе керісінше. Себілген тұқымдардардың сорттық құжаттары бойынша, әр дақылдардың сорты айқындалынады.

1 Еркекшөп. (житняк)

2 Қылтықсыз арпабас.

3 Судан шөбі (бір жылдық шөп).

Танапты көлденеңдігімен жүріп өтіп апробациялық бау алынады. Ол үшін жербетінен 5 см биіктіктен сабақтардың байламдарын, 50 нүктеден жинап алады.

Апробациялық бауды араластырады, сосын еркекшөптің жақсы өскен масақтарынан таңдамай 500 сабақты санап алады.

Өте жас масақтарды ( шабан өскен) алып тастайды.

Масақтарды санап алғасын, оларды сараптап еркекшөпті екі түрге бөледі: кең масақты және жіңішке масақты.

Кең масақты еркекшөптің масағы тарақ тәрізді немесе ұзынша – жұмыртқа тәрізді, бірақ масақшалар арасында анық көрінген саңылаулар бар, ұзындығы 3-5 см, ені 1-2 см, масақтың тығыздығы 4-7 масақша 1 см масақта, қылтанақтардың ұзындығы 2-3 см. Гүлдену кезеңінде масақтар көкшіл сұр түсті болады.

Кең масақты еркекшөптің ластандыратын түрлері: қылтанақты жіңішке масақты еркекшөп және қылтанақсыз жіңішке масақты еркекшөп. Аралық еркекшөп ластандыратын деп есептелмейді.

Жіңішке масақты еркекшөптің масағы қысқа сызықты тарақ тәрізді емес, целиндр пішінді, гүлдері жайыла орналасқан, масақшалары бір-біріне ілесіп келген.

Масақтың ұзындығы 6-15 см, ені 0,5-1,2 см, тығыздығы 3-4 масақша 1 см масақта, қылтанақтары ұсақ – 1-2 мм немесе қылтанақсыз, масақтар жасыл түсті болады.Жіңішке масақты (қылтанақты) еркекшөптің ластандыратын түрлері:кеңмасақты еркекшө Аралық еркекшөп ластандыратын деп есептелмейді.

Аралық түрлердің қоспалары сорттық тазалыққа әсер етпейді.Олардың санынпайыз есебінде апробациялық актіде және қосымшаларда көрсетеді.

Егістіктерді сорттық деп санайды, егер негізгі түрлермен аралық түрлердің жалпы есебі 85 %-дан артық болса;85 %-дан кем болса, онда қоспалар дейді.

Тұқымдық егістігікте жатаған бидайықтың қоспасы болса, мұндай тұқымдарды егістіктерде пайдалануға болмайды.

Апробациялық бауларды үш топ сабақтарға бөледі:

-апробацияланатын дақылдар;

-басқа мәдени дақылдар, соның ішінде қиын бөлінетіндер (түрлері бойынша);

-арамшөптер, соның ішінде қиын бөлінетіндер (түрлері бойынша);

Мәдени қоспалардың пайыздарын (түрлік тазалықты) олардың, мәдени өсімдіктер сабақтарының түрлеріне қатынасымен, ал ластану пайызы – арамшөптер санының, баудағы барлық сабақтар санына қатынасымен анықтаймыз.

Көпжылдық астық тұқымдас шөптердің сорттық тазалықтары, суперэлита және элита үшін 95 %-дан кем болмауы, келесі егістіктер репродукциясы 90 %-дан кем болмауы керек, ал егер осы көрсеткіштерден төмен болса, мұндайлар сорттық егістер қатарына жатпайды.

3 Судан шөбі (бір жылдық шөп).

Судан шөбінің тұқымдық егістіктерін апробациялағанда, құмай егістігіктерімен -судандық будандардың, арақашықтық бөлектеудің сақталуын анықтау қажет. Егер, арақашықтық бөлектеу сақталмаса, мұндай егістіктер көбейту үшін жарамайды.

Судан шөбінің егістігі гумаймен (құмай жүгері) ластануы (3 %-дан артық) болса, мұндай егістік, тұқымдыққа жарамайды. Гумаймен ластануды сабақтарына қарап анықтаймыз, тұқымдары жеңіл түсіп қалады (жемістері алдамшы), немесе тұқымның ішкі жағында болатын екі өзекшеден.

Апробацияның деректері бойынша судан шөбінің тұқымдық егістігін сұрыптау: 1 категория, сорттық тазалық 98 %-дан кем болмаса,

2 категория, сорттық тазалық 95 %-дан кем болмаса,

3 категория, сорттық тазалық 90 %-дан кем болмаса.

Апробациялануда қоспалардың жалпылай құрамында шектелмейтіндер:

1 категория үшін құмай сабақтары – судандық будандар және құмайдың басқа топтарының сабақтары 0,3 %-дан артық, 2 категория үшін 1%-дан, 3 категория үшін 2 %-дана артық болмаса, егер аталған сабақтардың саны, көрсетілген категория пайыздарынан көп болса, егістіктің категориясы төмендейді, ал егерде сабақтар саны 3 %-дан артық болса, мұндай егістік тұқымдыққа жарамайтын болады.

Судан шөбінің элиталық егістіктерінде құмайдың – судандық будандардың, құмайдың топаралық будандарының және құмайдың басқа топтарының қоспалары болмауы керек.

Малазықтық шөптер егістіктерінде келесідей карантиндік арамшөптердің болуы мүмкін.

Арамшырмауық (барлық түрлері).

Жатаған үкекіре (қызғылт). Жоңышқа, беде, судан шөбінің егістіктерін ластайды.

Шөптерді апробациялаудың стандарттық формаларын қосымшалардан көріңіздер.
Дәріс27. Майлы дақылдар апробациясының техникасы.
1 Майлы зығыр

2 Сарепт қышасы (көкшіл)

3 Жаздық рапс

Ақ қышаның, күздік және жаздық рапстың тәнділігін, немесе егістіктің сорттық тазалығын, қоспалардың болуын, аурулармен залалдануын және зиянкестермен жарақаттануын өсімдіктерді тік тұрғанда байқап анықтайды; майлы зығырды, көкшіл қышаны, арышты – апробациялық баудан анықтаймыз.

Бауды алғанда немесе өсімдіктерді өсіп тұрғанда байқап көргенде, майлы дақылдарының жеке түрлерінің апробациясының ерекшеліктеріне байланысты төмендегідей топтарды айрықшалайды:

• 
  негізгі сорттың өсімдіктері, жемісі немесе тұқымдары;
  
• 
  басқа сорттың өсімдіктері, жемісі немесе тұқымдары;
  
• 
  басқа дақылдардың өсімдіктері және тұқымдары;
  
• 
  арамшөптердің қоспасы;
  
• 
  өсімдіктер, аурулармен залалданған және өсімдіктер, зиянкестермен жарақаттанған;
  
• 
  негізгі дақылдардың жетілмеген сабақтары.
  

Өсімдіктердің қоректік аумағын анықтайды және себу әдістерін көрсетеді, сорттық тазалауды жүргізген уақытты белгілейді.

Апробатор тұқымдық егістіктердің карантиндік және қиын бөлінетін арамшөптер - мен ластануын апробациялық актіде көрсетеді және шаруашылықтан егістіктерді тез арада тазалауды немесе ұйымдастыруға міндетті.

1 Майлы зығыр Майлы зығыр өсімдіктерінің апробациялық бауларын сараптау келесідей нышандарды анықтайды:

• 
  қорапшалардың көлемі (ұсақ, орташа, ірі);
  
• 
  тұқымдардың көлемі (ұсақ, орташа, ірі);
  
• 
  тұқымдардың формасы (жалпақ, жіңішке, ұзынша, қысқалау);
  
• 
  тұқымдардың түрі (қоңыр, ашық-қоңыр, күрең, сары).
  

Апробациялық бауды басқа сорттар мен тектерін (талшықты зығыр, аралық, кудряш), сонымен бірге егістіктердің фузариозбен залалдануын анықтау үшін талдайды.

Әр өсімдіктердің тұқымдарын қарайды және 1-3 қорапшаларды бастырады. Өсімдіктер, негізгі сорттан қорапшалардың көлемі мен формалары және тұқымдардың түрлерімен өзгешелері, басқа сорт өсімдіктеріне жатады.

Бауда қызғылт укекіре және гумай мен ластану 3 %-дан артық болса, егістік тұқымдық мақсат үшін жарамсыз деп табылады.

Майлы зығыр егістіктерін тексергенде карантиндік аурулармен залалдануды (зығырдың пасьмосы) анықтайды, егер аурулар болса, карантиндік қызметке жедел түрде хабарлайды.

Егістіктерді көлденеңдігімен жүріп өтіп байқағанда, арамшырмауықпен ластану болса (повилика), апробациялық актіде көрсетеді, және жедел түрде олардан тазарту жұмыстарын ұйымдастырады. Арамшырмауықпен ластанған ошақтарды, зығыр мен бірге шауып алып, отқа жағып жібереді, ал егер егістік жалпылай ластанған болса, шауып алып техникалық мақсаттарға қолданады.

Элиталық тұқымдарды фузариозбен залалдануын және арамсоямен (арамшырмауықпен) ластануын мүлдем, болдырмау қажет.

2 Сарепт қышасы (көкшіл)

Апробациялық бау үшін жиналған өсімдіктерді, төмендегідей нышандарымен сараптайды:

• 
  бұршаққынның формасы және көлемі;
  
• 
  тұқымның бояуы (көкшілсұр, сары);
  
• 
  бұршаққынның сабақтарға орналасуы (жабысқан, алшақтау).
  

Қыша егістіктерінің қиын бөлінетін мәдени өсімдіктермен ластануын (рапс, тары т.б.) және айқышгүлділер тұқымдастарының арамшөптерімен (беде қыша т.б.) ластануын, осы аталған өсімдіктер санының, баудағы барлық өсімдіктер санына қатынасымен (пайыз, %) анықтаймыз.

• 
  карантиндік саяқтармен залалданғандар;
  
• 
  мемлекеттік сорттық сынақтардан өтпеген сорттар.
  
• 
  
  
• 
  
  
• 
  14-кесте. Қыша тұқымдарына міндеттеріне байланысты қойылатын талаптар.
  

Келесі нышандарды ескеру керек:

• 
  шашақгүлдің сипаты (жартылай қысыңқы, аздап қысыңқы, шашыраңқы);
  
• 
  бұршаққынның ұзындығы (ұзын, ұзыншалау);
  
• 
  бұршаққында антоцианның болуы;
  
• 
  бұршаққындардың сабақтарда орналасуы (жартылай қысыңқы, 45° бұрышпен, тік бұрышқа жақын).
  

02-02