Анықтамалық СӨздік (Қоршаған ортаны қОРҒау саласы) 4 русско-казахский терминологический словарь-справочник
жүктеу/скачать 3.01 Kb. Pdf көрінісі
|
| Қоршаған ортаны қорғау саласы 1 ОРЫСША-ҚАЗАҚША ТЕРМИНОЛОГИЯЛЫҚ АНЫҚТАМАЛЫҚ СӨЗДІК (ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ САЛАСЫ) 4 РУССКО-КАЗАХСКИЙ ТЕРМИНОЛОГИЧЕСКИЙ СЛОВАРЬ-СПРАВОЧНИК (ОХРАНА ОКРУЖАЮЩЕЙ СРЕДЫ) Алматы 2009 Охрана окружающей среды 2 Алматы қаласы Тілдерді дамыту басқармасының тапсырысымен дайындалған Редакция алқасы: Сейдуманов С.Т. - Алматы қаласы әкімінің орынбасары, социология ғылым- дарының докторы, төраға Матыжанов К.І. - Алматы қаласы Тілдерді дамыту басқармасының бастығы, филология ғылымдарының докторы, бас редактор Қайсенов Ж.М. - Алматы қаласы Тілдерді дамыту басқармасы бастығының орынбасары Қалабай Ө. - Алматы қаласы Тілдерді дамыту басқармасының бөлім бастығы Қалымбет Б. - жауапты редактор Қапалбеков Б.С. - филология ғылымдарының кандидаты, жауапты шығарушы Пікір жазғандар: Құрманбайұлы Ш. - филология ғылымдарының докторы, профессор Егіншібаева Н.Ә. - филология ғылымдарының кандидаты, доцент Орысша-қазақша терминологиялық анықтамалық сөздік -4 (қорша- ған ортаны қорғау саласы) / Русско-казахский терминологический сло- варь-справочник -4 (охрана окружающей среды). 4-кітап. / Құраст.: С.Құлманов. – Алматы: "Мемлекеттік тілді дамыту орталығы" ЖШС, 2009. –328 - бет. ISBN 978-601-7206-07-9 Сөздікте қоршаған ортаны қорғау саласына қатысты терминдер мен атау- лардың, сөз тіркестерінің орысша-қазақша түсіндірмесі берілген. Сөздік қоршаған ортаны қорғау саласының қызметкерлеріне, оқу орында- рының студенттері мен оқытушыларына, аудармашыларға ресми қызмет ба- бында және осы салаға қызығушылық танытқан көпшілік қауымға арналған. Настоящий словарь содержит русско-казахское толкование терминов и на- званий, словосочетаний, относящихся к сфере охраны окружающей среды. Словарь предназначен для сотрудников сферы охраны окружающей среды, сту- дентов и преподавателей учебных заведений, переводчиков в их профессиональной деятельности, и всех проявляющих интерес к терминологии данной отрасли. УДК 504 (038) ББҚ 20.18я2 О-74 © Алматы қаласының Тілдерді дамыту басқармасы, 2009 © Мемлекеттік тілді дамыту орталығы, 2009 УДК 504 (038) ББҚ 20.18я2 ISBN 978-601-7206-07-9 О 4602030000 00(05)-09 О 74 Қоршаған ортаны қорғау саласы 3 АЛҒЫ СӨЗ Бүгінгі таңда адамзат баласының алдында тұрған әлеуметтік- экологиялық мәселелердің бірі қоршаған табиғи ортаны қорғау, сақ- тау және оны болашақ ұрпаққа салауатты күйінде жеткізу бо- лып отыр. Табиғатты қорғау барша адамзатқа тән әлемдік мәсе- ле десек те оның қоғам өмірімен, ондағы қалыптасқан әлеуметтік жағдайлармен тығыз байланысты болатындығы анық. Ғасырлар бойы табиғатпен үйлесімді тіршілік еткен халқымыз оны аялау, қорғау жөнінде мыңдаған тілдік бірліктер қалдырды. Кеңестік дәуі- рде халықтың сөз жасау, термин жасау шығармашылығы күрт тоқтағандықтан қазіргі осы саладағы ғылыми қазақ тілі өз дең- гейінде қызмет етіп отыр деу қиын. Өйткені аталмыш салаға қаты- сты терминдер мен ұғымдар негізінен әлі де шет тілдерден еніп отыр. Осы орайда Алматы қаласы Тілдерді дамыту басқармасы- ның тапсырысымен "Мемлекеттік тілді дамыту орталығы" әзірле- ген "Орысша-қазақша терминологиялық анықтамалық сөздік (қор- шаған ортаны қорғау саласы)" атты еңбек төмендегідей мақсат- тарды көздейді: біріншіден, ғылыми қазақ тілін қалыптастыруға өзіндік үлес қосып, экология, табиғатты пайдалану және қорғау, география және геоде- зия, жер қойнауын пайдалану, су, орман, өсімдіктер, жануарлар дүние- сін қорғау сияқты салалардың терминдерін тұрақтандырып, терми- нологиялық жүйесін қалыптастыруға септігін тигізу; екіншіден, аталмыш сала қызметкерлеріне, аудармашыларына сол салаға қатысты терминдердің орысша-қазақша түсініктемесін мең- герту және ресми қызмет бабында және көпшілік қауымға күнделікті жұмыс барысында пайдалануына жағдай жасау; үшіншіден, осы салада қызмет ететін аудармашылар мен іс жүргізушілердің жұмысын жеңілдету; төртіншіден, оқу орындарының студенттері мен оқытушы- ларына, осы салада сабақ беретін мемлекеттік тілді оқытушы- ларға қосымша оқу құралы ретінде ұсыну. Сөздікте қоршаған ортаны қорғау саласының терминдері мен атауларының, сөз тіркестерінің орыс және қазақ тілдеріндегі түсіндірмесі әліпби тәртібімен қатар берілді және Мемлекеттік терминология комиссиясы бекіткен терминдер негізге алынып, осы салаға қатысты кейбір сөздіктерге, заңнамалық актілерге сүйенілді. Мұндай тәжірибе сөздіктің ғылыми-практикалық құндылығын арттыра түсіп, аталған санаттағы пайдаланушы- лардың қажетін қанағаттандыра алады деген ойдамыз. Охрана окружающей среды 4 ПРЕДИСЛОВИЕ Одной из социально-экологических проблем, стоящих сегодня перед человечеством, является защита окружающей среды, сохра- нение и возможность передать ее будущим поколениям в здоро- вом виде. Охрана окружающей среды, хотя и является всеобщей проблемой, стоящей перед всем человечеством, все же она тесно связана с жизнью общества, со сложившимися в обществе соци- альными условиями. Наш народ, на протяжении веков, существо- вавший в гармонии с природой, создал тысячи языковых единиц, относящихся к сфере защиты и охраны природы. Так как в совет- ский период было значительно утрачено словообразовательное и терминообразовательное творчество народа, следовательно се- годня трудно сказать, что научный казахский язык достаточно развит в этом плане. Потому что термины и понятия данной сфе- ры до сих пор имеют иностранное происхождение. В этой связи разработанный "Центром развития государственного языка" по заказу Управления по развитию языков города Алматы "Русско- казахский терминологический словарь-справочник (охрана окружа- ющей среды)" решает следующие проблемы: во-первых, внести определенный вклад в формирование казахско- го научного языка, оказание содействия утверждению терминов и созданию терминологической системы в области экологии, охраны и пользования природой, географии и геодезии, недропользования, ох- раны воды, лесного массива, растительности и животного мира; во-вторых, освоение русско-казахских значений терминов слу- жащими и переводчиками вышеназванной сферы, и применение этих знаний в официальной деятельности, а также использова- ние широким кругом населения в повседневной деятельности; в-третьих, облегчение труда переводчиков и делопроизводи- телей, работающих в этой сфере; в-четвертых, предоставление в качестве дополнительного учебного пособия студентам, преподавателям учебных заведе- ний и преподавателям государственного языка. В словаре в алфавитном порядке параллельно приведены русско- казахские значения терминов, понятий и словосочетаний, относя- щихся к сфере охраны окружающей среды, где за основу взяты тер- мины, утвержденные Государственной терминологической комис- сией со ссылкой на некоторые словари по данной тематике и зако- нодательные акты. Подобная практика повышает научно-практи- ческую значимость словаря и может в полной мере удовлетворить потребности вышеназванной категории пользователей. Қоршаған ортаны қорғау саласы 5 А АБИОТИКАЛЫҚ ФАКТОР- ЛАР – өлі табиғатқа қатысты факторлар. АВАРИЯЛЫҚ АХУАЛ – ста- ционарлық объектіде, көлікте немесе елді мекенде болған ава- риялар салдарынан қалыптас- қан факторлар мен жағдайлар- дың жиынтығы. АВАРИЯЛЫҚ ОРТА – қира- тушы күштердің (факторлар- дың) төтенше жағдайлар айма- ғындағы объектілерге әсер етуі- нен пайда болған орта. ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ АВАРИЯЛЫҚ ЛАСТАНУЫ – жеке және (немесе) заңды тұлғалардың шаруашылық және өзге де қызметінiң эколо- гиялық қауiптi түрлерiн жүзеге асыруы кезiнде болған авария- дан туындаған және зиянды заттектерді атмосфераға шыға- ру және (немесе) суға ағызу салдары немесе жербетi учаскесiнде, жер қойнауында қатты, сұйық немесе газ түрiндегi ластағыш заттектердің жайылуы немесе иiстiң, шудың, тербелiстiң, радиацияның пай- да болуы немесе сол уақыттағы жол берiлетiн деңгейден асатын АБИОТИЧЕСКИЕ ФАКТО- РЫ – факторы, относящиеся к неживой природе. АВАРИЙНАЯ ОБСТАНОВКА – совокупность факторов и усло- вий, сложившихся в результате произошедшей аварии на стаци- онарном объекте, на транспор- те или в населенном пункте. АВАРИЙНАЯ СРЕДА – среда, образованная действием раз- рушительных сил (факторов) на объекты в зоне чрезвычайной ситуаций. АВАРИЙНОЕ ЗАГРЯЗНЕ- НИЕ ОКРУЖАЮЩЕЙ СРЕ- ДЫ – внезапное непреднаме- ренное загрязнение окружаю- щей среды, вызванное авари- ей, происшедшей при осуще- ствлении экологически опас- ных видов хозяйственной и иной деятельности физических и (или) юридических лиц, и являющее собой выброс в ат- мосферу и (или) сброс вредных веществ в воду или рассредо- точение твердых, жидких или газообразных загрязняющих веществ на участке земной по- верхности, в недрах или обра- зование запахов, шумов, вибра- Охрана окружающей среды 6 ции, радиации, или электро- магнитное, температурное, световое или иное физическое, химическое, биологическое вредное воздействие, превы- шающее для данного времени допустимый уровень. АВАРИЙНО-СПАСАТЕЛЬ- НАЯ СЛУЖБА – совокуп- ность органов управления, сил и средств, предназначенных для решения задач по предуп- реждению и ликвидации чрез- вычайных ситуаций, функцио- нально объединенных в еди- ную систему, основу которой составляют аварийно-спаса- тельные формирования, струк- турно включающие в себя спа- сателей-исполнителей, выпол- няющих аварийно-спасатель- ные и неотложные работы, спа- сателей-руководителей этих работ – младшего, среднего и высшего состава, и вспомога- тельные службы технического обеспечения этих работ. АВАРИЙНО-СПАСАТЕЛЬ- НОЕ ФОРМИРОВАНИЕ – самостоятельная или входящая в состав аварийно-спасатель- ной службы структура, предназ- электромагниттiк, температу- ралық әсер ету, жарықтың әсерi немесе өзге де физикалық, хи- миялық, биологиялық зиянды әсер ету арқылы қоршаған ор- таны кенеттен абайсызда лас- тауы. АВАРИЯЛЫҚ-ҚҰТҚАРУ ҚЫЗМ ЕТІ – негізін өзіне құрылымдық жағынан авария- лық-құтқару жұмыстары мен шұғыл жұмыстарды орындай- тын атқарушы-құтқарушылар- ды, кіші, орта және жоғары құрамдағы осы жұмысты бас- қарушы-құтқарушыларды және осы жұмысты техникалық жа- ғынан қамтамасыз ететін көмекші қызметтерді қамтитын авариялық-құтқару құрамала- ры құрайтын, қызмет міндет- тері жағынан біртұтас жүйеге біріктірілген, төтенше жағдай- лардың алдын алу және олар- ды жою жөніндегі міндеттерді шешуге арналған басқару орган- дарының, күштер мен құрал- дардың жиынтығы. АВАРИЯЛЫҚ-ҚҰТҚАРУ ҚҰРАМАСЫ – негізін арнаулы техникамен, жабдықтармен, жарақтармен, аспаптармен, материалдармен жарақтанды- Қоршаған ортаны қорғау саласы 7 наченная для проведения спа- сательных и неотложных работ, основу которой составляют под- разделения спасателей, осна- щенные специальной техникой, оборудованием, снаряжением, инструментами и материалами. АВАРИЙНО-СПАСАТЕЛЬ- НЫЕ СИЛЫ – составная часть сил и средств Министерства Чрезвычайных ситуаций, нахо- дящаяся на дежурстве и пред- назначенная для быстрого при- бытия и проведения в мини- мально возможный срок нео- тложных работ в зонах чрезвы- чайных ситуаций как на терри- тории Республики Казахстан, так и за рубежом. АВАРИЙНО-СПАСАТЕЛЬ- НЫЕ СРЕДСТВА – техничес- кая, научно-техническая и ин- теллектуальная продукция, в том числе специализированные средства связи и управления, техника, оборудование, снаря- жение, имущество и материалы, методические, видео-, кино-, фотоматериалы по технологии спасательных и неотложных работ, а также программные базы данных для электронных вычислительных машин и рылған құтқарушылар бөлімше- лері құрайтын, құтқару жұмыс- тары мен шұғыл жұмыстарды жүргізуге арналған дербес не- месе авариялық-құтқару қыз- метінің құрамына енетін құры- лым. АВАРИЯЛЫҚ-ҚҰТҚАРУ КҮШТЕРІ – кезекшілікте тұра- тын және Қазақстан Республи- касының аумағында, сондай-ақ шетелдерде төтенше жағдайлар аймақтарына тез жетуге және шұғыл жұмыстарды ең қысқа деген мерзімде атқаруға арнал- ған Төтенше жағдайлар ми- нистрлігінің күштері мен құрал- дарының құрамдас бөлігі. АВАРИЯЛЫҚ-ҚҰТҚАРУ ҚҰРАЛДАРЫ – техникалық, ғылыми-техникалық және зият- керлік өнім, оның ішінде байла- ныс пен басқарудың арнайы құралдары, құтқару жұмыстары мен шұғыл жұмыстар техноло- гиясы бойынша техника, жаб- дықтар, жарақтар, мүлік пен материалдар, әдістемелік, бей- не-кино-фо томатериалдар, сондай-ақ электронды есептеу машиналарына арналған бағ- дарламалық деректер базасы Охрана окружающей среды 8 иные средства, предназначен- ные для проведения спасатель- ных и неотложных работ. АВАРИЙНО ХИМИЧЕСКИ ОПАСНОЕ ВЕЩЕСТВО – опасное химическое вещество, применяемое в промышленно- сти и сельском хозяйстве. АВАРИЯ – разрушение зда- ний, сооружений и (или) тех- нических устройств, применя- емых на опасном производ- ственном объекте, неконтроли- руемые взрыв и (или) выброс опасных веществ. АВАРИЯ, БИОЛОГИЧЕС- КАЯ – авария, сопровождаю- щаяся распространением опас- ных биологических веществ в количествах, создающих угро- зу жизни и здоровью людей, животных и растений, нанося- щих ущерб окружающей при- родной среде. АВАРИЯ, ХИМИЧЕСКАЯ – авария на химически опасном объекте, сопровождающаяся проливом или выбросом опас- ных химических веществ, спо- собная привести к гибели или химическому заражению лю- дей, продовольствия, пищево- және құтқару жұмыстары мен шұғыл жұмыстарды жүргізуге арналған өзге де құралдар. АВАРИЯЛЫҚ ХИМИЯЛЫҚ ҚАУІПТІ ЗАТТЕК – өнеркәсіп- те және ауылшаруашылығын- да қолданылатын қауіпті химия- лық заттек. АВАРИЯ – ғимараттардың, құрылыстардың және (немесе) қауiптi өндiрiстiк объектiде қол- данылатын техникалық құрыл- ғылардың бүлінуі, бақылан- байтын жарылыс және (неме- се) қауiптi заттектердің шыға- рындысы. БИОЛОГИЯЛЫҚ АВАРИЯ – қауіпті биологиялық заттек- тердің адамдардың өмірі мен денсаулығына, жануарлар мен өсімдіктерге қауіп төндіретін, қоршаған табиғи ортаға зиян келтіретін мөлшерде таралуы- нан болатын авария. ХИМ ИЯЛЫҚ АВАРИЯ – қауіпті химиялық заттек төгу- мен немесе тастаумен қатар жүретін химиялық қауіпті объектіде болатын апат. Ол адамдарға, азық-түлік пен ши- кізаттарға, ауылшаруашылық жануарлары мен өсімдіктерге Қоршаған ортаны қорғау саласы 9 го сырья и кормов, сельскохо- зяйственных животных и рас- тений или к химическому зара- жению окружающей природ- ной среды. АВИАХИМИЧЕСКИЙ МЕ- ТОД ЗАЩИТЫ РАСТЕНИЙ – авиопыление сельскохозяй- ственных или лесных культур пестицидами с целью химичес- кой защиты растений от вреди- телей и болезней. Основной недостаток данного метода со- стоит в потенциальной опас- ности нанесения экологическо- го ущерба прилегающим тер- риториям при нарушении тех- нологии авиаопыления. АВИФАУНА (от лат. avis – пти- ца и фауна) – совокупность птиц, постоянно, сезонно или случайно живущих на данной территории или живших в те- чение какого-либо отрезка вре- мени в истории Земли. АВТОГЕНЕЗ (от "авто" и "ге- нез") – концепция, согласно ко- торой эволюция организмов происходит без существенного воздействия среды и обуслов- лена преимущественно их внутренними силами. қауіп туғызуы немесе химиялық заттармен уландыруы мүмкін. Сондай-ақ, қоршаған табиғи ортаны химиялық заттармен уландыруы мүмкін. ӨСІМДІКТЕРДІ ҚОРҒАУ- ДЫҢ АВИАХИМИЯЛЫҚ ӘДІСІ – ауылшаруашылық және орман дақылдарын ауру- лар мен зиянкестерден химия- лық қорғау мақсатында пести- цидтермен авиатозаңдау. Бұл әдістің негізгі кемшілігі – авиа- тозаңдау технологиясын сақта- маған жағдайда көрші аумақтар- ға экологиялық залал келтіру ықтималдылығы. АВИФАУНА (латын тілінен – avis – құс және фауна) – белгілі бір территорияда тұрақты, мау- сымды не кездейсоқ мекен- дейтін немесе Жер тарихында қандай да бір уақыт аралығын- да мекендеген құстардың жиынтығы. АВТОГЕНЕЗ ("авто" және "ге- нез") – организмдер эволюци- ясы ортаның айтарлықтай әсерінсіз-ақ жүреді және не- гізінен олардың ішкі күш- қуатына байланысты деп са- найтын концепция. Охрана окружающей среды 10 АВТОМАТИЗИРОВАННАЯ СИСТЕМА КОНТРОЛЯ КА- ЧЕСТВА ВОДЫ – система ав- томатизированного сбора, об- работки и предоставления ин- формации о качестве воды в конкретном объекте или произ- водственно-технической сис- теме. При этом обеспечивают- ся постоянный контроль за ка- чеством воды и оперативная информация об отклонении от установленных нормативов показателей качества воды. АГРОАССОЦИАЦИЯ – сооб- щество культурных растений (агроценозов) с одинаковым составом и сходными экологи- ческими условиями. АГРОТЕХНИЧЕСКИЕ МЕ- ТОДЫ ЗАЩИТЫ РАСТЕ- НИЙ – система агротехничес- ких мероприятий по уничтоже- нию или подавлению развития в агробиоценозах сорных рас- тений, вредителей и возбуди- телей болезней сельхозкультур. АГРОЭКОЛОГИЯ, СЕЛЬС- КОХОЗЯЙСТВЕННАЯ ЭКО- ЛОГИЯ – направление или раздел прикладной экологии, которая изучает влияние биоти- СУДЫҢ САПАСЫН БАҚЫ- ЛАУДЫҢ АВТОМАТТАН- ДЫРЫЛҒАН ЖҮЙЕСІ – нақ- ты объектідегі немесе өндірістік- технологиялық жүйедегі судың сапасы туралы мәліметтерді жинау, өңдеу мен берудің авто- маттандырылған жүйесі. Мұнда судың сапасын тұрақты бақылау және судың сапасының белгі- ленген нормативтік көрсеткіш- терден ауытқуы туралы опера- тивті (тез) мәлімет беру қамта- масыз етіледі. АГРОАССОЦИАЦИЯ – құра- мы және экологиялық жағдай- лары ұқсас дақылды өсімдіктер (агроценоздар) тұқымдастары. ӨСІМДІКТЕРДІ ҚОРҒАУ- ДЫҢ АГРОТЕХНИКАЛЫҚ ӘДІСТЕРІ – агробиоценоздар- да арамшөптердің, зиянкес- тердің және ауылшаруашылық дақылдардың ауруын тудыр- ғыштардың дамуын басу немесе жою үшін қолданылатын агро- техникалық іс-шаралар жүйесі. АГРОЭКОЛОГИЯ, АУЫЛ- ШАРУАШЫЛЫҚ ЭКОЛО- ГИЯСЫ – биотикалық және абиотикалық факторлардың да- қылды өсімдіктердің өнімді- Қоршаған ортаны қорғау саласы 11 ческих и абиотических факторов на продуктивность культурных растений, структуру и динами- ку организмов, характерных для сельскохозяйственных полей, а также влияние агробиоценозов на жизнедеятельность выращи- ваемых растений. АДАПТАЦИЯ – 1) приспособ- ление строения и функций организмов к условиям среды; 2) приспособление органа или организма к изменениям сре- ды; 3) эволюционно возникшее приспособление органов или организмов к условиям среды, характеризующееся изменени- ем их внешних и внутренних особенностей. АКВАТОРИЯ – водное про- странство, ограниченное есте- ственными, искусственными или условными границами. АККЛИМАТИЗАЦИЯ – при- способление организмов к но- вым условиям существования, к новым биоценозам. Аккли- матизация бывает природной (в результате миграции живот- ных, переноса семян растений и т.п.) и искусственной (после интродукции животных и рас- тений). Применительно к чело- лігіне тигізетін әсерін, егін да- ласына тән организмдердің құрылымын және дамуын, сон- дай-ақ агробиоценоздарды өсірілетін өсімдіктерге тигізетін әсерін зерттейтін қолданбалы экология бөлімі немесе бағыты. БЕЙІМДЕЛУ – 1) организм- дердің құрылымы мен қыз- метінің орта жағдайға бейімде- луі; 2) органның немесе орга- низмнің орта өзгерістеріне бе- йімделуі; 3) органның немесе организмнің сыртқы және ішкі ерекшеліктерінің өзгеруімен си- патталатын эволюциялық пай- да болуына байланысты орта жағдайларына бейімделуі. АКВАТОРИЯ – табиғи, жа- санды немесе шартты шекара- лармен шектелген су кеңістігі. ЖЕРСІНУ – организмдердің тіршілік етудің жаңа жағдайла- рына, жаңа биоценозға бейім- делуі. Жерсінудің табиғи (жануар- лардың миграциясы, өсімдік дәндерінің таралуы және т.б.) және жасанды (жануарлар мен өсімдіктердің жерсінуінен кейін) түрлері болады. Адамдарға қатысты жаңа климаттық жағ- Охрана окружающей среды 12 веку акклиматизация – приспо- собление к новым климатичес- ким условиям. АККОМОДАЦИЯ – 1) при- способление к изменениям сре- ды; 2) постепенное приспособ- ление органов, тканей или организмов к изменяющимся внешним условиям среды. АККУМУЛЯЦИЯ ЗАГРЯЗ- НЯЮЩИХ ВЕЩЕСТВ – на- копление в живых организмах и экосистемах химических ве- ществ, загрязняющих среду. При движении стойких загрязняю- щих веществ по пищевым це- почкам могут создаваться мно- гократно более высокие их кон- центрации, вплоть до особо опасных для существования и жизнедеятельности организмов. АКСИОМА АДАПТИРО- ВАННОСТИ, ЭКОЛОГИ- ЧЕСКАЯ АКСИОМА, АК- СИОМА ДАРВИНА – аксиома, согласно которой каждый орга- низм или вид адаптируется к определенной, специфической для них совокупности условий существования, так называе- мой экологической нише. АКТ О НАРУШЕНИИ ПРА- ВИЛ ОХРАНЫ ПРИРОДЫ – дайларға бейімделу дегенді білдіреді. АККОМОДАЦИЯ – 1) орта өзгерістеріне бейімделу; 2) органдардың, тіндердің немесе организмдердің өзгерген сырт- қы орта жағдайларына біртін- деп бейімделуі. ЛАСТАУШЫ ЗАТТЕКТЕР- ДІҢ АККУМУЛЯЦИЯСЫ (жинақталуы) – тірі организм- дерде және экожүйелерде орта- ны ластаушы заттектердің жи- нақталуы. Ыдырамайтын, күшті ластаушы заттектердің қоректік тізбектерден өтуі орга- низмдердің тіршілігіне, тіпті олардың өмір сүруіне қауіпті деңгейден бірнеше есе көп шо- ғырлануына алып келуі мүмкін. БЕЙІМДЕЛГЕНДІК АКСИО- МАСЫ, ЭКОЛОГИЯЛЫҚ АКСИОМА, ДАРВИН АКСИ- ОМАСЫ – бұл аксиомаға сәйкес әр организм немесе түр белгілі бір, ерекше, экологиялық кеңістік деп аталатын өмір сүру жағдайына бейімделеді. ТАБИҒАТТЫ ҚОРҒАУ ЕРЕ- ЖЕЛЕРІН БҰЗУ ТУРАЛЫ Қоршаған ортаны қорғау саласы 13 документ, отражающий факт нарушения природоохранных норм и правил. Право состав- ления такого акта имеют госу- дарственные инспектора по охране природы. Данный акт потверждается органами охра- ны природы. АКТИНОМОРФНЫЙ ЦВЕ- ТОК – правильный, радиально (звездчато) симметричный цветок, т.е. цветок, через кото- рый можно провести не менее двух плоскостей симметрии. АЛЛЕРГИЧЕСКОЕ ДЕЙ- СТВИЕ – способность веществ вызывать аллергическую реак- цию. АМПЛИФИКАЦИЯ – увели- чение за счет внутренних ре- сурсов способности организма нейтрализовать воздействие окружающей среды. АНАЛИЗ ВЛ ИЯНИЯ НА ОКРУЖАЮЩУЮ СРЕДУ (ЭКОЛОГИЧЕСКИЙ АНА- ЛИЗ) – раздел (аспект) про- ектного анализа, в котором оценивается влияние проек- та на окружающую среду и определяются меры по нейт- рализации или ограничению ущерба. АКТ – табиғатты қорғау норма- лары мен ережелерінің бұзыл- ғанын көрсететін құжат. Мұндай акт жасауға мемле- кеттік табиғат қорғау инспек- торлары құқылы. Бұл актіні та- биғатты қорғау органдары бе- кітеді. АКТИНОМОРФТЫ ГҮЛ – дұрыс, радиалды (жұлдызша- лы) симметриялы гүл, яғни бойымен симметрияның кемін- де екі жазықтығын жүргізуге болатын гүл. АЛЛЕРГИЯЛЫҚ ӘСЕР – заттектердің аллергиялық әсер тудыру қасиеті. АМПЛИФИКАЦИЯ – ішкі ре- сурстардың есебінен орга- низмнің қоршаған ортаның әсерлерін бейтараптандыру мүмкіндігінің артуы. ҚОРШАҒАН ОРТАҒА ТИ- ГІЗЕР ӘСЕРІН ТАЛДАУ (ЭКОЛОГ ИЯЛЫ Қ АН А- ЛИЗ) – жобаның қоршаған ортаға тигізер әсерін бағалап, залалын бейтараптандыру не- месе шектеу бойынша іс-шара- лар белгіленетін жобалық тал- даудың бір бөлімі (аспекті). Охрана окружающей среды 14 АНАЛИЗ ОПАСНОСТИ – вы- явление потенциальных собы- тий, влекущих за собой реали- зацию опасности; анализ меха- низмов подобных событий, вероятности их возникнове- ния; определение степени рис- ка для общества. АНАЛИЗ РИСКА – процесс определения угроз безопасно- сти системы и отдельных ее компонентов, определения их характеристик и потенциаль- ного ущерба, а также разработ- ка мер защиты. АНАЭРОБНОЕ ДЫХАНИЕ – бескислородное дыхание, ды- хание при отсутствии в окру- жающей среде свободного кис- лорода, протекающее во много раз медленнее, чем аэробное дыхание, если оценить выход энергии на единицу использу- емого субстрата. АНОМАЛИЯ В СРЕДЕ – от- клонение от нормы или сред- него значения компонентов ок- ружающей среды в ту или иную сторону, приводящее к каче- ственным или количествен- ным изменениям в жизни от- дельных особей, популяции и ҚАУІП-ҚАТЕРГЕ ТАЛДАУ ЖАСАУ – қауіп-қатердің бол- уына әкеліп соқтыратын ықти- мал оқиғаларды анықтау, сон- дай оқиғалардың механизмде- ріне, олардың пайда болу ықти- малдығына талдау жасау, қоғам үшін қауіп деңгейін анықтау. ҚАУІПКЕ ТАЛДАУ ЖАСАУ – жүйенің және оның жекеле- ген бөліктерінің қауіпсіздігіне төнетін қауіпті анықтау, олар- дың сипаттамасы мен ықтимал зиянын анықтау процесі, сон- дай-ақ қорғаныс шараларын әзірлеу. АНАЭРОБТЫ ТЫНЫС АЛУ – пайдаланатын субстрат бірлігіне шаққандағы бөлінген қуатты есептегенде аэробты тыныс алудан гөрі бірнеше есе баяу жүретін, қоршаған ортада бос оттек болмаған жағдайдағы оттегісіз тыныс алу. ҚОРШАҒАН ОРТАДАҒЫ АУЫТҚУ – жекелеген түрлер (особьтар), популяциялар және тұтастай организмдер қауымдас- тығының (биоценоздың) өміріндегі сапалық және сандық өзгерістерге алып келетін қор- шаған орта компоненттерінің Қоршаған ортаны қорғау саласы 15 сообщества организмов (био- ценоза) в целом. АНТРОПОГЕННАЯ ДИНА- МИКА ЭКОСИСТЕМЫ – смена сообществ под влияни- ем антропогенной деятельнос- ти. Для такой смены сообществ присущ зачастую обратимый, но иногда и катастрофический (необратимый) характер. АНТРОПОГЕННАЯ РАСТИ- ТЕЛЬНОСТЬ – раститель- ность, видовой и фитоценоти- ческий состав которой форми- руется в результате хозяйствен- ной деятельности человека (ан- тропогенной деятельности). АНТРОПОГЕННАЯ РЕДУК- ЦИЯ БИОСФЕРЫ – необра- тимый процесс уменьшения видового разнообразия био- сферы, обусловленный разру- шительной человеческой дея- тельностью (загрязнение окру- жающей среды, уничтожение лесов, распашка степей, пере- лов промысловых животных, неорганизованный туризм). АНТРОПОГЕННОЕ (АНТРО- ПИЧЕСКОЕ) В ОЗДЕЙ- СТВИЕ НА ПРИРОДУ – воз- действие, оказываемое челове- тиісті мөлшерден немесе орта- ша мәнінен арту не кему жағы- на қарай ауытқуы. ЭКОЖҮЙЕНІҢ АНТРОПО- ГЕНДІК ДИНАМИКАСЫ – антропогендік әрекеттердің әсе- рінен қауымдастықтың алма- суы. Мұндай алмасудың көпшілігінде қалпына келетін, бірақ кейде апатты (қалпына келмейтін) сипаты болады. АНТРОПОГЕНДІК ӨСІМ- ДІК – түрі және фитоценоти- калық құрамы адамның шаруа- шылық әрекеттері негізінде (ан- тропогендік әрекет) қалыптас- қан өсімдік. БИОСФЕРАНЫҢ АНТРО- ПОГЕНДІК РЕДУКЦИЯСЫ – адамның зиянды іс-әрекетінің салдарынан (қоршаған орта- ның ластануы, ормандардың жойылуы, далалық жерлердің жыртылуы, кәсіптік жануарлар- ды жаппай аулау, ұйымдаспа- ған туризм) биосфераның түрлік саналуандығының то- лассыз кему процесі. ТАБИҒАТҚА АНТРОПО- ГЕНДІК (АНТРОПИКА- ЛЫҚ) ӘСЕР ЕТУ – шаруашы- лық қызметі нәтижесінде адам- Охрана окружающей среды 16 ком на окружающую среду и её ресурсы в результате хозяй- ственной деятельности. АНТРОПОГЕННОЕ ЗАГРЯЗ- НЕНИЕ АТМОСФЕРЫ – заг- рязнение атмосферы, обуслов- ленное деятельностью человека. АНТРОПОГЕННОЕ ИЗМЕ- НЕНИЕ ЛАНДШАФТА – из- менение свойств ландшафта под влиянием антропогенных воздействий. АНТРОПОГЕННЫЕ ВОЗ- ДЕЙСТВИЯ – позитивные и негативные воздействия на природу, окружающую среду, населенный пункт, вызванные в результате различной формы влияния деятельности челове- ка. В случае оказания негатив- ного воздействия наступает необходимость применения природоохранных мер. АНТРОПОГЕННЫЕ ЗАГ- РЯЗНИТЕЛИ – загрязнители, которые по своему происхож- дению связаны с деятельнос- тью человека. АНТРОПОГЕННЫЕ ИЗМЕНЕ- НИЯ В ПРИРОДЕ – всевозмож- ные изменения, которые возника- ют в окружающей природной сре- де в результате хозяйственной де- ның қоршаған ортаға және оның қорларына тигізер әсері. АТМОСФЕРАНЫҢ АНТРО- ПОГЕНДІК ЛАСТАНУЫ – атмосфераның антропогендік әрекеттер әсерінен ластануы. ЛАНДШАФТЫҢ АНТРО- ПОГЕНДІК ӨЗГЕРУІ – ланд- шафт қасиеттерінің антропо- гендік әрекеттер әсерінен өзге- руі. АНТРОПОГЕНДІК ӘСЕР ЕТУ – табиғатқа, қоршаған ор- таға, елді мекенге адам қыз- метінің түрлі ықпал ету нәтиже- сінде туындаған оң және теріс әсер етулер. Теріс әсер тигізіл- ген жағдайда табиғат қорғау шараларын қолдану қажеттігі туындайды АНТРОПОГЕНДІК ЛАСТАУ- ШЫЛАР – шығу тегі адам әре- кетімен байланысты ластағыш- тар. ТАБИҒАТТАҒЫ АНТРОПО- ГЕНДІК ӨЗГЕРІСТЕР – та- биғи ортада адамның шаруа- шылық әрекетінің салдарынан пайда болатын әртүрлі өзгеріс- Қоршаған ортаны қорғау саласы 17 ятельности человека (антропоген- ной деятельности). Антропоген- ные изменения в природе класси- фицируются как прямые, косвен- ные; негативные и благоприят- ные; преднамеренные, непредна- меренные; сопутствующие. АНТРОПОГЕННЫЕ ИЗМЕ- НЕНИЯ КЛИМАТА – измене- ния (в худшую сторону) клима- та под воздействием хозяй- ственной деятельности челове- ка (интенсивный выброс CO 2 и др. газов, накапливающихся в атмосфере и поглощающих инфракрасное излучение, мас- совая вырубка леса, изменения в характере поверхности суши). АНТРОПОГЕННЫЕ ИС- ТОЧНИКИ ЗАГРЯЗНЕНИЯ АТМОСФЕРЫ – источники загрязнения атмосферы в ре- зультате хозяйственной дея- тельности человека (антропо- генной деятельности). АНТРОПОГЕННЫЕ ФАКТО- РЫ – движущие силы соверша- ющихся в природной среде про- цессов, происхождение кото- рых так или иначе связывается с антропогенной деятельностью и влиянием человека на окру- жающую природную среду. тер. Табиғаттағы антропо- гендік өзгерістер тікелей, жана- ма; қолайлы және қолайсыз; ал- дын ала ойластырылған, кез- дейсоқ, қосалқы болып таптас- тырылады. КЛИМАТТЫҢ АНТРОПО- ГЕНДІК ӨЗГЕРУІ – адамның шаруашылық қызметі әсерінен климаттың өзгеруі (теріс өзге- рістер) (атмосферада жинақта- лып, инфрақызыл сәулелерді жұтатын CO 2 және басқа газ- дарды көп мөлшерде шығару, ормандарды жаппай отау, құрлық беті сипатының өзге- руі). АТМОСФЕРАНЫ ЛАСТАУ- ДЫҢ АНТРОПОГЕНДІК КӨЗДЕРІ – адамның шаруа- шылық әрекеті салдарынан (ан- тропогендік әрекеттер) атмос- фераны ластаушы көздер. АНТРОПОГЕНДІК ФАК- ТОРЛАР – пайда болуы антро- погендік әрекеттермен және адамның қоршаған табиғи ор- таға әсерімен байланысты та- биғи ортадағы процестердің қозғаушы күші. Охрана окружающей среды 18 АНТРОПОГЕЯ – совокуп- ность экосистем, которые обра- зуются в результате хозяйствен- ной деятельности человека (ан- тропогенной деятельности). При этом деятельность челове- ка может быть созидательной или разрушительной. АНТРОПОСФЕРА – сфера Зем- ли и ближайщий космос до тех пределов, до которых простира- ется человеческая деятельность. АНТРОПОФИЛЫ – живот- ные, которые обитают вблизи человека (воробей, мышь и др.). АНТРОПОФИТЫ – растения, которые введены человеком в состав флоры определенной местности. В основном антро- пофиты относятся к синант- ропным видам иноземного приосхождения. АНТРОПОФОБЫ – растения, которые не выносят интенсив- ной, усиленной пастьбы, сено- кошения и др. АНТРОПОХОРЫ – растения, которые распространяются че- ловеком преднамеренно или невольно. Антропохоры отно- сятся к большой группе алло- хоров в целом. АНТРОПОГЕЯ – адамның шаруашылық әрекеттері (антро- погендік әрекеттер) нәтижесін- де пайда болатын экожүйелер жиынтығы. Мұнда адамның әрекеті жасампаз немесе тал- қандаушы болуы мүмкін. АНТРОПОСФЕРА – Жер және адам әрекеті жайылған шекке дейінгі таяу ғарыш сферасы. АНТРОПОФИЛДЕР – адам- мен қатар (жақын) тіршілік ететін жануарлар (торғай, тыш- қан және т.б.) АНТРОПОФИТТЕР – белгілі бір жер флорасының құрамына адам ендірген өсімдіктер. Ант- ропофиттерге негізінен Жерден тыс пайда болған синантроп- ты түрлер жатқызылады. АНТРОФОБТАР – үздіксіз мал жаюға, шөп шабуға және т.б. төзбейтін өсімдіктер. АНТРОПОХОРЛАР – адам ой- ластырып немесе кездейсоқ жағдайларда тарататын өсім- діктер. Антропохорлар жалпы аллохорлардың үлкен тобына жатады. Қоршаған ортаны қорғау саласы 19 АНТРОПОЦЕНОЛОГИЯ – научная дисциплина, которая изучает взаимоотношения со- обществ людей с окружающей природной средой, в основ- ном, в узкорегиональных мас- штабах. АНТРОПОЭКОЛОГИЯ – раз- дел экологии, изучающий вза- имодействие человечества как части биосферы Земли с ос- тальной ее частью, называемой средой, имеющей целью фор- мулирование условий, обеспе- чивающих выбор такой страте- гии развития человечества, ко- торая позволит ему найти ци- вилизованный выход челове- чества, созданного его соб- ственными неконтролируемы- ми действиями в течение двух последних столетий. А Н Т Р О П О Э К ОЛ О Г И Я , КОСМИЧЕСКАЯ – раздел экологии человека, исследую- щий фундаментальные и науч- но-технические проблемы, обусловленные пребыванием человека в условиях космоса, в целях наиболее эффективного осуществления жизнеобеспе- чивания космонавтов (астро- навтов). АНТРОПОЦЕНОЛОГИЯ – адамдар қауымдастығының қо ршаған табиғи о ртамен қарым-қатынасын, негізінен өңірлік масштабта ғана зерт- тейтін ғылыми пән. АНТРОПОЭКОЛОГИЯ – Жер биосферасының бір бөлшегі ре- тіндегі адамның қоршаған орта деп аталатын биосфераның бас- қа бөліктерімен әрекеттесуін зерттейтін және соңғы екі ғасырдағы адамзаттың өзінің бақылаусыз іс-әрекеттері нәти- жесінде қалыптасқан жағдай- дан өркениетті түрде шығуына мүмкіндік беретін адамзат да- муының стратегиясын таңдау- ды қамтамасыз ететін жағдай- лар жасауды мақсат тұтатын экологияның бір бөлімі. ҒАРЫШТЫҚ АНТРОПОЭ- КОЛОГИЯ – ғарышқа адам- ның шығуы себепті, ғарышкер- лердің (астронавттардың) тіршілік әрекеттерін тиімді қам- тамасыз ету мақсатында іргелі және ғылыми-техникалық мәселелерді зерттейтін адам экологиясының бөлімі. Охрана окружающей среды 20 АНТРОПОЭКОСИСТЕМА, ТЕРРИТОРИАЛЬНАЯ – при- вязанная к конкретному про- странству и времени функцио- нирования экологическая сис- тема, в условиях которой чело- век является основным звеном, а все остальные ее элементы представляют окружающую его среду. Понятие "территориаль- ная антропоэкосистема" ис- пользуется при исследовании связей качества жизни с состо- янием и качеством окружаю- щей среды. АНТЭКОЛОГИЯ – экология цветка и растения, которая яв- ляется разделом аутэкологии. Так, изучение продуцирования нектара и пыльцы в соответ- ствующую фенологическую фазу относится к одной из за- дач антэкологических исследо- ваний. АРБОРИЦИД (от лат. arbor – дерево и ...цид) – химическое вещество, предназначенное для уничтожения нежелательной древесной или кустарниковой растительности. АРИДНЫЙ КЛИМАТ (от лат. aridus – сухой) – сухой климат, при котором испарение преоб- АУМАҚТЫҚ АНТРОПОЭ- КОЖҮЙЕ – ең негізгісі адам, ал басқалары оны қоршаған орта болып табылатын жағдайда нақ- ты кеңістік пен уақытқа байла- нысты қызмет ететін экология- лық жүйе. "Аумақтың антропо- экожүйе" ұғымы өмір сапасын қоршаған ортаның сапасымен және күйімен байланысты зерт- теулерде кең қолданыс тапты. АНТЭКОЛОГИЯ – аутэколо- гияның бөлімі болып табыла- тын өсімдік және гүл экология- сы. Мысалы, шірне және тозаң өнуінің тиісті фенологиялық фазасындағы зерттеу экология- лық зерттеулер міндеттерінің бірі болып табылады. АРБОРИЦИД (латын тілінен – arbor – ағаш және ...цид) – қажет емес ағаштарды немесе бұталы өсімдіктерді жоюға ар- налған химиялық заттек. АРИДТЫ КЛИМАТ (латын тіл. aridus – құрғақ) – булану жа- уын-шашыннан асып түсетін Қоршаған ортаны қорғау саласы 21 ладает над осадками. Характе- рен для пустынь, полупустынь. АС С И М И Л Я Ц И О Н Н А Я ЕМКОСТЬ ЭКОСИСТЕМЫ – показатель максимальной вместимости количества ток- сикантов, которое может быть в единицу времени накоплено, трансформировано и выведено за пределы экосистемы без на- рушения ее нормального функ- ционирования. АС С И М И Л Я Ц И О Н Н А Я ЁМКОСТЬ ЭКОСИСТЕМЫ – показатель максимальной ди- намической вместимости коли- чества токсикантов, которое может быть за единицу време- ни накоплено, разрушено, трансформировано и выведено за пределы объема экосистемы без нарушения ее нормальной деятельности. АС СИ М И ЛЯЦ ИО НН ЫЙ КОЭФФИЦИЕНТ – отноше- ние поглощенного кислорода при дыхании организмов к вы- деленной при этом двуокиси углерода. АТМОСФЕРА ЗЕМЛИ (от греч. atmos – пар и sphaira – шар) – газовая оболочка Земли, свя- занная с ней силой тяжести и құрғақ климат. Шөл және шөлейтті жерлерге тән. ЭКОЖҮЙЕНІҢ АССИМИ- ЛЯЦИЯЛЫҚ СЫЙЫМДЫ- ЛЫҒЫ – экожүйенің қалыпты қызметін бұзбай, белгілі мерзім бірлігінде токсиканттарды жи- нап, өзгертіп, экожүйе шегіне шығару мүмкіндігінің ең жоға- ры (максималды) көрсеткіші. ЭКОЖҮЙЕНІҢ АССИМИ- ЛЯЦИЯЛЫҚ СЫЙЫМДЫ- ЛЫҒЫ – экожүйенің қалып- ты қызметін бұзбай, уақыт бірлігі ішінде жинақталып, бұзылып, тасымалданып және экожүйе ауқымынан тыс шыға- рылуы мүмкін токсиканттар санының ең жоғары динамика- лық сыйымдылығының көрсеткіші. АССИМИЛЯЦИЯЛЫҚ КО- ЭФФИЦИЕНТ – организм- дердің тыныс алуы кезінде жұтылатын оттектің көмірқыш- қыл газына қатынасы. ЖЕР АТМОСФЕРАСЫ (грек тілінен – atmos – бу және sphaira – шар) – Жермен ауырлық күші арқылы байланысатын, оның Охрана окружающей среды 22 принимающая участие в ее су- точном и годовом вращении. АТМОСФЕРНАЯ ДИФФУ- ЗИЯ, ВИХРЕВАЯ ДИФФУ- ЗИЯ – неупорядоченное пере- мещение воздуха с находящи- мися в нем примесями, обус- ловленное турбулентностью атмосферы. АТМОСФЕРНОЕ ДАВЛЕ- НИЕ – давление, оказываемое атмосферой на все находящие- ся в ней предметы и на земную поверхность. АТМОСФЕРНОЕ ИЗЛУЧЕ- НИЕ, АТМОСФЕРНАЯ РА- ДИАЦИЯ – собственное инф- ракрасное излучение атмосфе- ры и облаков в пределах длин волн от 4 до 120 мкм. Различа- ют атмосферные излучения, атмосферные радиаций: а) на- правленное в сторону косми- ческого пространства, т.е. ухо- дящая длинноволновая радиа- ция и б) направленное к зем- ной поверхности, т.е. встреч- ное излучение. АТМОСФЕРНЫЙ ВОЗДУХ – жизненно важный компонент окружающей природной сре- ды, представляющий собой ес- тәуліктік және жылдық айнал- уына қатысатын Жердің сыр- тындағы газ қабаты. АТМОСФЕРАЛЫҚ ДИФ- ФУЗИЯ, ҚҰЙЫН ДИФФУ- ЗИЯСЫ – атмосферадағы тур- буленттік құбылыс салдарынан ауаның ондағы қосындылары- мен бірге ретсіз қозғалысы. АТМОСФ ЕРАЛЫҚ ҚЫ- СЫМ – атмосферадағы барлық заттектер мен жер бетіне атмос- ферадан берілетін қысым. АТМОСФЕРАЛЫҚ СӘУЛЕ- ЛЕНУ, АТМОСФЕРАЛЫҚ РАДИАЦИЯ – толқын ұзын- дығы 4-120 мкм шегінде бола- тын атмосферадан және бұлттан инфрақызыл сәулелену. Атмосфералық сәулелену: а) ғарыш кеңістігіне бағытталған ұзын толқын, яғни ұзын тол- қынды болып кететін радиация және ә) жер бетіне бағыттал- ған, яғни қарсы радиация болып бөлінеді. АТМОСФЕРАЛЫҚ АУА – тұрғын, өндірістік және басқа да үй-жайлардан тыс жерлердегі атмосфера газдарының қосын- Қоршаған ортаны қорғау саласы 23 тественную смесь газов атмос- феры, находящуюся за предела- ми жилых, производственных и иных помещений. АТТРАКТИВНОСТЬ СРЕДЫ – избирательность среды, экоп- референдум, совокупность свойств и признаков окружаю- щей среды, благодаря которым живые организмы оказывают предпочтение тому или иному местообитанию при поиске пищи, места размножения, ук- рытия и др. или нескольких целей одновременно. АУТЭКОЛОГИЯ – раздел эко- логии, который изучает видо- вые особенности реагирования отдельных организмов или их по пуляций, со ставляющих жүктеу/скачать 3.01 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|